دوم مهرماه 1310 در روستای به نام "دهرود" دشتستان جنوب متولد شدمٰ خانواده ما جزء عشایر زنگنه كرمانشاه بودند كه در حدود 4 نسل پیش به جنوب مهاجرت كرده بودند.

نام خانوادگی من به دلیل اینكه نام جد من "آتش‌‏خان زنگنه" بود "آتشی" شد، پدرم فردی باسوادی بود و به دلیل علاقه‌‏ای كه سرگرد اسفندیاری كه در جنوب به رضاخان كوچك مشهور بود، پدرم را به بوشهر انتقال داد و پدرم كارمند اداره ثبت و احوال بوشهر شد.
در سال 1318 به مكتب خانه رفتم در همان سال‌‏ها قرآن و گلستان سعدی را یاد گرفتم ولی به دلیل شورشی كه در آن شهر شد سال دوم را تمام نكرده بودم از كنگان به بوشهر رفتم و در مدرسه فردوسی بوشهر ثبت نام كردم و تا كلاس چهارم در این مدرسه بودم و در تمام این دوران شاگرد اول بودم و كلاس پنجم را به دلیل تغییر محل سكونت در مدرسه گلستان ثبت نام كردم.
كلاس ششم را با موفقیت در دبستان گلستان به پایان رساندم، در این سال‌‏ها بود كه هوایی شدم و دلم برای روستا تنگ شد و با مخالفت‌‏هایی كه وجود داشت دست مادر دو برادر و خواهرم را گرفتم به روستا بازگشتیم و در چاهكوه بود كه با عشق آشنا شدم و اولین شعرهایم نیز مربوط به همین دوران است.
 البته مساله علاقمندی من به شعر و شاعری به دوران كودكی‌‏ام باز می‌‏گردد خیلی كوچك بودم كه به شعر علاقه‌‏مند شدم، اما اولین تجربه عشقی در چاهكوه اتفاق افتاد او نیز توجهی پاك و ساده دلانه به من داشت، آن دختر خیلی روی من تاثیر گذاشت و در واقع او بود كه مرا شاعر كرد.
شاعر مجموعه "آواز خاك" در ادامه با بیان این نكته كه در آن سال‌‏ها ترانه‌‏های زیادی سرودم و به دلیل نرسیدن ما به هم و ازدواج آن دختر با مرد دیگر و سرطانی كه بعدها به آن دچار شد رد پایی این عشق در تمام اشعار من به چشم می‌‏خورد.
پس از آن به بوشهر بازگشتم و دوره متوسطه را در دبیرستان سعادت به پایان رساندم, در آن سال‌‏ها بود كه اشعارم را روزنامه‌‏های دیواری كه در این مدرسه درست كرده بودیم منتشر می‌‏كردم و حتی در این سال‌‏ها در چند تئاتر نیز نقش‌‏هایی ایفاء كردم.
او در ادامه با بیان این نكته كه پس از اتمام دوره دبیرستان به دانشرای عالی راه پیدا كرده است و به عنوان معلم مشغول به تدریس شده, گفت: در همین سال‌‏ها اولین شعرهایم را در مجله فردوسی منتشر كردم و این شعرها محصول سرگشتگی در كوه‌‏ها و دره‌‏هاست كه به صورت ملموس در اشعار من بیان شده‌‏اند.
آشنایی با حزب توده تاثیرات بسیار زیادی بر آثار من گذاشت و شعرهای زیادی برای این حزب با نام‌‏های مستعار در روزنامه‌‏های آن روزها منتشر كردم و حتی در 29 مرداد پس از كودتا در ایجاد انگیزه به كارگران برای شورش نقش بسزایی داشتم, ولی با مسائلی كه برای حزب به‌‏وجود آمد،از این حزب فاصله گرفتم و فعالیت جدی سیاسی من به نوعی پایان یافت.
من تاكنون دوبار ازدواج كرده‌‏ام كه هر دو بار كه بی‌‏ثمر بوده است، همسر اولم با این كه دو فرزند از او داشتم (البته پسرم مانلی به دلیل بیماری كه داشت فوت كرد) به دلیل اینكه من حاضر نشدم با او به آمریكا بروم از من جدا شد و دخترم شقایق نیز در حال حاضر در آلمان وكیل است. در سال 1361 ازدواج دیگری داشتم كه آنهم به انجام نرسید و یك دختر نیز از این ازدواج دارم.
 فعالیت‌‏ام را با آموزش و پرورش آغاز كردم البته شغل‌‏های متعددی را تجربه كردم، مدتی با صدا و سیما همكاری داشتم، مسئول شعر مجله تماشا بودم،مشاور ادبی نشریات و انتشارات مختلف بوده‌‏ام و در حال حاضر نیز در نشریه كارنامه مشغول هستم.
من با این سن ام هیچ كتابی نیست كه در حوزه فعالیت‌‏ام ناخوانده مانده باشد، اگر كسانی كه به شعر علاقه‌‏مند هستند و حس می‌‏كنند قریحه شعری دارند به سراغ شعر بروند و گرنه به دنبال شعر رفتن كاری عبث و بیهوده است.

علی باباچاهی 

من آتشی را در شعر امروز ایران زیر عنوان « نوآفرین ها» قرار می دهم و نوآفرینی را صفت شاعرانی می دانم که در حرکتی جمعی، به تفاوت و تشخص فردی شعرشان اهمیت می دهند. از طرفی این شاعران، میانه ی خوبی با آوانگاردها دارند و از تأیید و ستایش آن ها دریغ نمی کنند، همچنان که آتشی غالباً از وجه جسارت آمیزی شعر نیما دفاع می کند.

نوآفرینی آتشی مؤلفه هایی دارد که به آن می پردازم:

1ـ بومی گرایی یکی از مختصات شعرهای آتشی است. هیچ یک از شاعران جنوب مثل او نتوانسته به طبیعت جنوب این قدر نزدیک شود. از همین منظر شعر آتشی سهم صحرایی منطقه ی جنوب را به تصرف خود در می آورد و با دریا سَر و سر کمتری دارد. شعر آتشی به گل و گیاه و زنبور و پروانه، اسب و بز کوهی و به تمام عناصر طبیعت جنوب ایران عشق می ورزد و می توان  گفت برای دیگر شاعران جنوب از این منظر چیزی باقی نمی گذارد.

 2ـ حماسه های محلی در شعر آتشی با قدرت بیان شگفت انگیزی شکل می گیرد به گونه ای که از یک جط زاده (شتربان) در عصر ضد  قهرمانی ها، قهرمان محبوبی می سازد:  

ـ عبدوی جط  دوباره می آید!

 فضاسازی و لحن بیان آتشی در این شعر ـ ظهور (عبدوی جط) ـ به گونه ای است که گویا با یک نجات دهنده ـ نجات دهنده در گور خفته است (فروغ) ـ رو به روئیم. قدرت و صمیمیت به شکلی است که به رغم تردید خواننده در قهرمان باوری، باز هم قهرمانیِ عبدوی جط متقاعد کننده به نظر می رسد.

 3ـ آتشی شاعری متخیل محسوب می شود. تخیل در شعر آتشی از پهلوی واقعیت حرکت می کند. لینی اینکه او به واقعیت های موجود پر و بال می دهد. به طور مثال گرایش ها و فضا سازی های کافطلایی، بکتی و بورخسی در شعرش جایی ندارند که البته لازم هم نیست. شاعر ما با جابه جا کردنِ واقعیت موجود، شکل هنری واقعیت را نشان می دهد: در نیمروز عاطفه / خورشید در شقیقه ی راستت / و قلب آفتابی در شقیقه ی چپ ات می کوفت.

4ـ آتشی در زبان و بیان و به طور کلی درعرصه نو آوری به افراط کشیده نمی شود. او در همه حال اعتدال را نگه می دارد.

 آتشی به درستی خود را شاگرد خلف نیما می داند، اما این شاگرد خلف معمولاً از جسارت ورزی های پدر در زمینه ی نحو ستیزی و ترکیب سازی پرهیز می کند. شاعر جنوب و خوب ما ترس و تصور به دره افتادن را به خود راه نمی دهند، از این رو در راهی که در پیش گرفته همیشه موفق و سرافرازی است.

5ـ آتشی به تعبیر خودش، نه سیاسیِ سیاسی است و نه عاشقِ عاشق. او در عالم زبان و معنا متعرض چیزی نیست، ستایشگر زیبایی و خوبی است و این در جای خود دارای اهمیت است. آتشی حضو شاعر را اعتراض به بدی می داند به همین دلیل ملزم نیست که خود را همسو با حرکت های معدود شاعرانی بداند که از منظر شعرهای رایج « بحران ساز» نامیده می شوند. آتشی به جای این گونه حرکت های جسارت آمیز که خالی از خطر و خسارت هم نیست، با دل و خاطری شفاف دست به دعا برمی دارد: ای برگ های سبز / دست مرا شفا بدهید / تا بوته های نور و طراوت را /  در غارهای وحشت و خاموشی / به رشد آفتابی خویش یاری کنم.

6ـ یکی دیگر از خصوصیت های هنری آتشی، فاصله گیری از مرحله هایی است که در شعرش پشت سر گذاشته است:

از کتاب های «آهنگ دیگر»، «دیدار در فلق» تا  به بیانی دیگر می توان گفت فاصله گیری از بافت بیان فضاهای روستایی! آتشی بالاخره به این حقیقت دست می یابد که دشتی و دشتستان و عبدوی جط و اسب سفید ـ هر چند شعر برانگیز ـ اما محور جهان جهان نیستند. شهریت هم شعریت هایی دارد. به همین دلیل ـ البته با حساب و کتاب ـ از اسب سفیدش پیاده می شود و با اولین وسیله ی نقلیه ـ که البته سُم دار هم نیست ـ به طرف شهر (شعری از نوعی دیگر) حرکت می کند. در این مهاجرت دلخواسته، حتی هجران ها و عاشقانه سرایی های شاعِر ما با عناصر جهان مدرن بیان می شوند. او برای یکبار هم که شده بر خلاف پدر شعراش ـ نیما ـ که غالباً به نکوهش شهر و شهری ها می پرداخت، به کشف زیبایی در متن شهر بزرگ می پردازد:

 من اما ـ در همین شهر ـ /  از بوستانی گذشتم و عشق را دیدم /  که ناگهان از پسِ نارونی درآمد /  با دامن گلی رنگ و بی عینک آفتابی / و لبخندی به سمت شاعر هفتاد ساله ای /  شلیک کرد /  و هوا ناگهان بارانی شد.

فرزین خجسته

با اسب سفيد قصه هاي سوخته ی قلعه ها. سمند بادپاي و آتش ناي. "آتشي" نماند، ولی "آتشي" مي ماند، چون پرواز ماندني است، "فردوسي" ماند، "خيام" ماند، "حافظ" و "نظامي" ماندند، "سعدی" و "مولوي" ماندند. "آتشي" هم مي ماند؛ با همه ی قصه ی زندگي اش، يعني با همه ی هنرش، شعرش، با همه ی نامش كه موجب تداوم اعتبار شعر و هنر است. از همان نژاد خاص كه به هر الفي، الف قد طايفه مي شوند. 

"آتشي" درست همان زماني با رداي دست بافت شعر جنوب بر سكوي خطابه ایستاد که معقات سبعه (آويزه هاي هفت گانه) بر سر كرسي عمودي ديوار حرم تاريخ شعر با سلاح صنعت كلام، جنگ برتری و بهتري داشتند و نام بوشهر و جنوب را اعتباري مداوم بخشيد و اين اعتبار و شهرت تا هميشه وامدار اوست.

"آتشي" رفت، با اسب سفيد وحشي و با زخم ناسورهاي ميراثي اين قبيله. (زخم هايي كه مثل خوره روح را در...). 

حالا ديگر آنان كه مي خواستند قبل از مردن او را بكشند، به فكرمظلوم ديگري برای آماج گاه كراهت باشند. بنازم به اين همت در تداوم سنت بيدادي نخبه كشی (هر كه با ما نيست حتماً كافر است).

از هم روزگاران "آتشي" تني چند چهره ی ماندگار ديگر باقي نمانده اند و با تلخ كامي بايد بپذيريم كه نسل كلاسيک سلسله ی شاعران مرجع كه چهره هاي شاخص آن ها "ملک الشعرا" و "يزدي" و "عشقي" و… تا "نيما" و "شاملو" بودند، رو به ناپيدایي جسمي است و رسيده ايم كه سراغ كلاسيک ها را در بايگاني تاريخ شعر بگيريم، البته بايگاني نه به معناي فراموشی، چون هرگز نمیرد آن كه دلش زنده شد به عشق و همين امر، لزوم حرمت و تكريم و قدرداني را دو چندان و صد چندان مي كند. 

"آتشي" در روزگاري اولين مجموعه ی شعر خود را به عنوان يک شاعر بوشهري و جنوبي مطرح كرد كه روشنفكران مركزنشين دوست تر داشتند اين سياق سيادت در خاندان بالانشين ها موروثي بماند. روزگاري كه ادعا جرأت مي خواست. روزگاري كه مثل روزگار ما تاراج ادب به نام ترويج، رواج نداشت كه حجم توليد شعر بيشتر از محصولات كارگاه هاي عسل گيري باشد و هر موش و گربه خواني ديوان جلد كند! روزگاري كه مي بايست برای سرودن يک بيت شعر حتماً هزار بيت شعر خوانده باشي. و "آتشي" آن قدر اندوخته بود و مسلح آمده بود كه با ارایه ی اولين دفتر شعر، همگان را به پذيرش و تكريم اين مهمان جوان جنوبي جوياي نام وا داشت و "آتشي" روح گدازنده ی جنوب و عصيان و شور ميراثي يک شاعر جنوبي را در گستره ی ادب به تداوم گذاشت و شد همان مُشكي كه هم خود ببويد هم عطار بگويد و تازه عطار هم هر چه بگويد كم گفته است. از آتشي تقريباً ناگفته اي باقي نمانده است. از زندگي او، آثار او، سير كار و فعاليت او و... . ولي يک نكته ناگفته مانده است و این نکته انگار طلسم ماندگاری ست که در روح و جسم جنوب و اهل هنر جنوب، حق آب و گل يافته است، آن گونه که رنج از زخم آشنا، الفت وطن را در كام اين تبار مظلوم، تلخ و آوارگی را گوارا مي سازد. "فايز" آواره ی گزدراز و باغ بيگم، "چوبک" آن سوي تمام آرزوها و كنار چادر غربت. ...و اين ناگفته يا بهتر بگويم اين رنج گفته شده و ناشنيده مانده . تاريخ با آن زبان سرخ و نا آرام كي مي خواهد اين گفته ی ناگفته ی ناشنيده را پاسخ دهد يا فرياد كند؟

"حافظ" شيرازی… 

"آتشي" بوشهری… 

غربت بس است. مگر قرار است اين نفرين سنتي، گريبان مظلوم ترين پيادگان كاروان زيارت كعبه ی دل را تا ابد رها نكند؟ غريبي، غريبي است، غریب مرگی دیگر چرا؟! همان زخم بس نيست كه "چوبک" در آخرين روزهاي عمر آرزوي خوردن قليه ماهي زير سايه ی يک نخل را به گور بُرد؟ وقت آن نرسیده که خيل پراكنده ی اهل هنر كه مشق شمشير جنگ خانگي را از مشق قلم هم دوست تر دارند، لااقل اگر با فرياد زندگان بيدار نمي شوند از سكوت رفتگان به خود آيند؟ 

دير شده است، به شرافت سوگند دير شده. خيلی دير. زير گوشمان، در پيچ يک كوچه ی خميده بر تنه ی پير بندر، حكم آوارگي "صغيري" عزيز و بزرگ از نهانگاه احكام غيبي صادر مي شود. روي جسم غربت كشیده ي "آتشي" دعواي زرگري راه مي اندازند كه قطعه ي هنرمندان امامزاده طاهر هنوز ناقص است. آن هم هنرمنداني كه از تمام تهران فقط همين یک در دو متر گور گمنام را نصيب برده اند. انگار هنرمنداني كه در تهران دفن شده اند از فرط عيش و شادي سنكوب كرده اند. انگار تاج زمرد بر فراز گورشان آويخته اند. 

با شما هستم دوستان با شما عزيزان؛ "آتشي" رفت و از صاحبان و بزرگان ما تني چند بيشتر باقي نمانده اند. بزرگان خود را تكريم و احترام كنيم. آنان شناسنامه های ما هستند. بيایيد برای هميشه از غفلت و هواي مسموم دشمن تراشی و دوست كُشی و دوست آزاري جدا شويم. هواي اين دخمه ی غفلت مسموم است. روح را مي پژمرد. جسم را مي كشد. ابزار مي كند، آلت دست مي سازد. بيایيد و بيایيم كمترين و اتفاقاً راحت ترين كاري را كه مي توانيم برای هم انجام دهيم، از يكديگر دريغ نكنيم. احترام و محبت. اين را كه ديگر نمي خواهيم در نا كجاآباد جست و جو كنيم. نمي خواهيم نوع صادراتي يا بازار مشترکش را مصرف كنيم. اين يكي متاع وطني را من در دو بازارچه ی قديمي سراغ دارم. فراوان و ارزان. بازارچه ی دل و بازار وطن. از پيرمردان مهربان گذرگاه گرم همين بازارچه ی نزديک محله مان بپرسيم تا يک كاسه ی آب و يک لبخند شسته و پاكيزه در دست هايمان بگذارند. چشم ها را بشویيم. جور ديگري نگاه كنيم. اشتباه نمي كنم. اين جسد "آتشي" است، ولي آن سوتر هنوز چهره ی آرام "صغيري" را با لبخند مهربان، "حميدي" را با فروتني بزرگوارانه اش، ""محسن شريف" و "ایرج شمسی زاده" و "فرج کمالی" و ديگران را داريم. 

آري؛ به شرافت سوگند، وقت آن رسيده است كه دامن اين شرمندگي را رها سازيم كه:

«به جاي بوسه بگو زخم دیگری بزنند

             که این قبیله چنین پاس قلب محرم داشت

هزار تیغ به قلبت نشست و دم نزدی

            در این دیار مگر دشنه بوی مرهم داشت؟» 

محمدحسن آرش نيا

اين نوشته، ارزيابي كوتاه و شتابزده اي است درباره سه كتاب اول "آتشي" «آهنگ ديگر»، «آواز خاک»، «ديدار در فلق» كه به علت ناگهاني بودن خبر درگذشت و مجال اندک تا انتشار ويژه نامه بدين گونه نوشته شده است. 

بي گمان "آتشي" يكي از قطب هاي اصلي شعر معاصر ايران و از جمله معدود شاعران معاصري است كه باعث ماندگاري و تثبيت شعر نو (شعر نيمایي) ايران شده است. 

شعر او به گونه اي است كه گویي مخاطبان آن مردم تمام جنوب هاي دنياست. دشت هاي بريان، درخت هاي تشنه، پرندگان در به در و پَر سوخته و مردم ساده و صبور جنوب همه در شعرهاي او به عنوان سمبل های اجتماعي هستند. او به علت استفاده ی صميمانه از اين عناصر و به علت تأكيد بر روي وحشي كردن دنياي شاعرانه ی خود، شاعري ست غير شهري با يک جهان بيني طبيعي - تجربي كه از ديناميک ترين اجزاء طبيعت در شعرهايش استفاده كرده است. 

در ميان شاعران شروع شعر فارسي از قبيل "رودكي"، "منوچهري"، "فرخي" و "فردوسي" كه هر يک در شاعري كاري منحصر به فرد ارایه نموده اند، يكي "منوچهري دامغاني" است كه با سرودن شعر ناب و نزديك ترين شعر به طبيعت، شاعر طبيعت لقب گرفته است. از آن جمله شعر «سپيده دم» با اين مطلع:

«چو از زلف شب باز شد تاب ها 

                        فرو مرد قنديل محراب ها» 

و قصيده: 

«الا يا خميگي خيمه فروهل 

            كه پيشاهنگ بيرون شد ز منزل» 

و شعر وصف شب: 

«شبي گیسو فروهشته به دامن

                 پلاسين معجر و قیرينه گرزن»

از آن پس تاكنون كمتر شاعري مثل "منوچهر آتشي" توانسته است اين همه شعر را به طبيعت نزديک كرده و از زبان طبيعت شعر بگويد. 

در شعر "آتشي" انسان مقهور طبيعت است و او بر دورترين و كمياب ترين مشتركات ميان انسان و طبيعت انگشت گذاشته است. در شعر وي، صنايع ادبي چندان رنگي ندارند، زيرا شعرها ذاتي هستند و سير تكاملي به صورت طبيعي طي كرده اند و نيز تغييراتي كه درشعر "آتشي" ديده مي شود، كمتر نتيجه ی فشارهاي بيروني و دگرگوني هاي اجتماعي و سياسي زمانه اش بوده است، بلكه اين تغييرات ناشي از دگرگوني در جمال شناسي هنر اوست. 

"آتشي" در سه كتاب اولش ("آهنگ ديگر"، "آواز خاک"، "ديدار در فلق") عناصر اصلي شعرش را در مناطق روستایي از ميان توده هاي بومي و راه و رسم خاصي كه در زندگي اين مردم است، انتخاب كرده است؛ مردمي كه نوع لباس، شيوه ی سخن گفتن، سنت ها، فرهنگ شفاهي و هنرهاي عاميانه شان از تأثير فرهنگ شهري دور مانده است. او شاعر دلتنگي هاي روستا و تنهايي و گمنامي روستاییان است: «من يار آنانم كه زير آسمان كس يارشان نيست»، يا «اي نخل هاي سوخته در ريگ زاران / حسرت مياندوزيد از دشنام هر باد / زيرا اگر در شعر حافظ گل نكرديد / شعر من اين ويرانه پرچين شما باد»، يا «من راندگان بارگاه شاعران را / در كلبه ی چوبين شعرم مي پذيرم».

شعر "آتشي" معجون غم و افسردگي پُر از تمنایي است كه از ويژگي هاي مردم جنوب ايران مي باشد. او به خصوص در كتاب اولش - «آهنگ ديگر» - به محو و نابودي كليه ی زيبایي هايي كه نزد او گرامي هستند، مي پردازد و بر مرگ شان ندبه سر مي دهد. درباره ی روستاي زادگاهش كه يک شب با پاي خيال به آن جا سفر مي كند اين گونه مي سرايد: «اين است آن بهشت كه مي جستم / اين بقعه ی خرابه ی خاک آلود / زرينه گاهواره ی من اينجاست؟ / ديرينه زادگاه من اينجا بود / - گر اين سياه سوخته دل آن است / آن شورها و هلهله هايش كو / ناقوس اشتران ز چه خاموش است / غوغاي در هم گله هايش كو / كو اسب هاي چوبي من اي واي / هم بازيان هرزه كجا رفتند / ديگر صدايشان به كوچه نمي پيچد / آخر كسي نگفت چرا رفتند /- شب شير گوسفند سپيدش را / ديگر به ديگ كوه نمي دوشد / و آواز كبگ در دل كوهستان / چون چشمه هاي تازه نمي جوشد». از اين گونه مرثيه ها كه نشان داغداري سراينده آن ها به خاطر از دست رفته هاست در ساير شعرهايش به وفور يافت مي شود.

زبان "آتشي" غني است و اين غناي لفظي در هاله اي از خشونت حماسي نشسته است. ساخت دورني و بُرِش عمقي شعر "آتشي" به گونه اي ست كه براي كمتر شاعري قابل تقليد است. 

اولين كتاب "آتشي" «آهنگ ديگر» در واقع آهنگ ديگري بود از لابلاي آهنگ هاي فراواني كه بعد از "نيما" سرودن آغاز كردند.

در آينده به كتاب هاي ديگر "آتشي" خواهم پرداخت. 

***