عبدالحسين احمدی ريشهري

پيش از درآمدن به مايه سخن، شايسته است فرا رسيدن نوروز باستاني 1394 خورشيدي را كه يادگار نياكان ماست و تاكنون هيچ تندبادي نتوانسته شاخ و برگ و بيخ و بن اين درخت تناور را از ريشه بركند و به تاراج خزان بدهد، پيشاپيش به شهروندان عزيز بوشهري و هموطنان گرامي شادباش مي گويم.

سالي نوي كه در پيش داريم و 5 روز ديگر به آغاز آن خواهيم رسيد، بر پايه تقويم تركي (اويغوري) پس از برقراري حكومت مغولان در ايران متداول گرديده، و به نام سال گوسفند است.

به اميد آن كه در اين سال قيمت داشته هاي گوسفند در همان نرخ فعلي خود باقي بماند و گران و گران تر از آن چه تاكنون است نرسد (البته از خود گوسفند بگذريم و از نرخ چيزهاي ديگر)

باري، زمان؛ زودگذر است اما عمر ديرينه دارد و در اين ديرينگي عمر وقايع ملي- تاريخي – فرهنگي – مذهبي – اجتماعي و باورهاي خرافي و غيره پديد مي آيد.

يكي از نمونه هاي بارز اين پديده ها مراسمي است كه در هر سال به عنوان جشن نوروزي در ايران برگزار مي گردد. اين جشن سرور و شادماني از عهد باستان تاكنون در نزد ايرانيان نيز همچنان ادامه دارد و گرامي داشت آن در هر سال باشكوه تر صورت مي گيرد.

از اين كه ايرانيان در مقدم نوروز چگونه دست افشاني مي كنند و پاي كوبان و رقص كنان به پيشباز (پيشواز) آن مي روند و در سفره ي رنگين نوروزي چه مي گذارند، سخن را به درازا نمي كشيم؛ فقط به اين نكته اشاره مي كنيم كه تشريفات نوروزي تنها در بارگاه شاهان صورت مي گرفته و به درباريان و دولت مردان نيز اختصاص داشته است و طبقه رنجبر (كارگر- كشاورز- دهقان) در گستردن سفره عيد و تشريفات آن دستي نداشته اند.

يكي از آن قبيل تشريفات (درباري) جاي دادن تخم مرغ هاي رنگين در سفره نوروزي بود. اين تخم مرغ ها در اصل تخم مرغ زرنگار شده بود كه به عنوان هديه (عيدي) به افراد خاندان حكومتي داده مي شد. طبقه زحمت كش (عوام) نيز تا آن جا كه در توان خود مي ديدند تخم مرغ پخته شده را رنگ آميزي (سرخ- زرد- آبي) كرده و كودكان را به آن دل خوش مي داشتند. بعدها جوانان نيز از آن استفاده ابزاري كرده و در بازي بُرد و باخت به كار مي گرفتند. تخم مرغ بازي در بوشهر در ايام نوروز تا پنجاه سال پيش از زمان حاضر در بين جوانان (در ميدان جبري) رواج عام داشت. همه ي افراد هم سن و سال اين نگارنده، كه در ناحيه مركزي بوشهر (نه در نواحي بيروني) خانه داشتند اگر از آن ها سؤال شود از مراسم عيد نوروز كه در ميدان جبري برگزار مي شد چه چيزي به خاطر دارند شايد بي درنگ لوله خرابي (لوله غرابي= چرخ فلك) و تيرمويه بازي و تخم مرغ بازي را به ياد بياورند.

اگر از پيشينه تاريخي چرخ فلك (لوله خرابي) و تيرمويه بازي (تيرمهره، تيله بازي) بگذريم سؤال اين است كه آيا تخم مرغ بازي و رنگ كردن آن، آيا براي نخستين بار به توسط جوانان بوشهري صورت گرفته بوده يا سابقه پيدايي در جاي ديگر را دارد!؟

به پيشينه رنگ كردن تخم مرغ آگاهي چنداني نداريم، تا آن جا كه بر ما معلوم است نوعي باور خرافي در به كارگيري آن بوده كه لازم مي دانسته اند به عنوان هديه (دادن هديه، عيدانه) در همه ي جشن ها از آن استفاده كنند.

سياح فرانسوي (شاردن) كه در فاصله سال هاي 1664-1677 ميلادي در دوره صفويه دو بار به ايران سفر كرده و هر بار 6 سال در اين كشور اقامت نموده، در باب رنگ كردن تخم مرغ و هديه دادن آن به ديگران در جشن ها (در اصفهان)، نويسد: «ايرانيان بر اين باورند كه تخم مرغ مايه ي پيدايي و تكوين حيات و موجودات مي باشد، از اين رو تخم مرغ هاي زيادي [در جشن نوروز] به نقش ها و رنگ هاي شاد و زيبا رنگ مي كنند، و به هم هديه مي دهند... پادشاهان هر سال 500 تخم مرغ را كه هر كدام با آب طلا زرنگار شده و بر روي هر يك چهار صورت به شيوه ي مينياتور نقش شده در سيني هاي طلا مي نهند و براي زنان خود مي فرستند... آسان حساب و باور نمي توان كرد در مدتي كه جشن نوروز ادامه دارد چه مقدار تخم مرغ تهيه و رنگ آميزي و مبادله مي شود.» (سفرنامه شاردن، ترجمه: اقبال يغمايي، جلد يكم، صفحه 452)

گفتني است اين نوع بازي، تنها در بوشهر معمول نبود. بنا به گفته ي آقاي عبدالحميد قيصري (كارمند بازنشسته اداره فرهنگ و ارشاد اسلامي بوشهر) كه خود دستي در آن داشته در بندر ريگ هم صورت مي گرفته است. چيزي كه هست انجام بازي در بوشهر؛ در ايام عيد نوروز برقرار بود ولي در بندر ريگ در عيد روزه گشادن.

با اين حساب لابد در شهرهاي ديگر استان هم جوانان خود را بدان مشغول مي داشته اند. تخم مرغ بازي چه در بوشهر و چه در ديگر نواحي استان بوشهر صورت مي گرفته، ذهن كنجكاو و پرسشگر كسي كه اكنون پس از گذشت 50 سال از زمان آن، اين نوشته ي ما را مي خواند و سخن از آن مي شنود مي خواهد بداند شكل بازي و طريقه انجام آن چگونه بوده است؟ تعداد بازيگران چند نفر بوده اند، تخم مرغ رنگ شده را از كجا تهيه مي كرده اند و چه نفعي (بجز تفريح) از آن مي برده اند؟

معمولاً يك روز پيش از فرارسيدن عيد نوروز و عيد روزه گشادن فروشندگان كار آزموده اي كه انتظار آن را مي كشيده اند تعدادي تخم مرغ پخته شده را به رنگ هاي مختلف زينت داده و در روز موعود در معرض فروش مي گذاشتند. اما در اين كه شكل بازي چگونه بوده: تعداد بازيگران 2 نفر بودند. نفر اول؛ تخم مرغ را (البته به نوبت) در مشت يك دست خود طوري قرار مي داد كه سر يا ته آن رو به بالا و در ميان انگشتان حلقه شده دست (ميان انگشت شست و سبابه) جاي بگيرد. نفر دوم؛ با تخم مرغ خود يك ضربه به آن مي زد و قبل از ضربه زدن، اول آن را يواش يواش به دندان خود مي كوفت تا معلوم كند شكسته نبوده باشد. شروع بازي بستگي به اين داشت كه چه كسي قبول كند كه بايد ضربه اول را به ديگري بزند.

قرار دادن تخم مرغ در مشت گاهي سر و سر بود و گاهي ته و ته. يعني آن كه تخم مرغ را در مشت خود جاي داده بود اگر سر آن بالا بود طرف مقابل هم بايد با سر تخم مرغ خود ضربه به آن بزند، و اگر ته آن بالا بود؛ با ته تخم مرغ خود ضربه مي زد. چنان چه با همان يك ضربه زدن به تخم مرغ حريف، تخم مرغ هر كدام مي شكست نشان باخت او بود و تخم مرغ شكسته شده به حريف مقابل داده مي شد و او آن را با يك نيمه گاز دو نيم كرده و مي خورد. و بازي؛ همچنان ادامه مي يافت تا تخم مرغ هاي سالم تمام شود و سرانجام نه براي اين چيزي باقي مي ماند و نه براي آن. اما در عوض شكم هر دو پر از تخم مرغ شده بود. سخن را كوتاه كنم، شمايل چند تن از تخم مرغ بازان در ميدان لوله خرابي جبري در ايام نوروز 50 سال پيش از اين، كه هر گاه سخن از ميدان لوله خرابي و تخم مرغ بازي در پيش مي آيد، خود گاهي در فكر آن فرو مي روند، هنوز در آيينه ذهنم جلوه گري مي كند و عنان خاطر مرا بدان زمان و بدان سو مي كشاند. 

اين بود آخرين تخم مرغ بازي ما در ميدان «لوله خرابي» در پنجاه سال پيش.