طراحی سایت
تاريخ انتشار: 31 فروردين 1394 - 19:45
يادداشت هاي سفر به شهرهاي مقدس مكه و مدينه
رحيم جمالي كارشناس ارشد برنامه ريزي شهري
ساعت 8  شب 5 دي ماه فرودگاه بوشهر رابه مقصد شهرمدينه ترك نموديم شهرمدينه به خط مستقيم درجنوب خليج فارس وبوشهر قرار گرفته است .  هواپيماي ما در شهرمقدس مدينه بعد از حدود 2 ساعت پرواز به زمين نشست . ورود به شهرمدينه احساس خوبي داشت ، شهري كه سرشار از تاريخ و رويدادهاي فراوان در انديشه هر مسلماني است . برخلاف تصور و نقل قول اطرافيان برخورد اولين شهروندان و مامورين سعودي  مستقردر فرودگاه توام بامهرباني وآرامش بود.
شهرمدينه بيش از يك ميليون  نفر جمعيت دارد وبعد از شهرهاي رياض ، جده ، مكه ومدينه شهر چهارم اين كشور به لحاظ گستردگي محدوده شهري وجمعيت است . در عربستان تعداد شهرهايي كه جمعيت آنها بيش از نيم ميليون نفر است، 9 شهر و تعداد شهرهايي كه جمعيت آنها بيش از يكصد هزار نفر است، 19 شهر است  شهرمدينه در ساعت 11 شب دي ماه زيبا ودل انگيز بود . اين شهربياباني درآن ساعات شب با نسيم ملايمي نوازش ميشد . وآرامش عجيبي داشت اين لحظه ورود ما به سرزمين وحي بود..... در ادامه اين مقال ديدگاهها ، يادداشتها وشرح سفر اينجانب در مدت اقامت ده روزه را از نگاهي متفاوت كه تاكيد برمسايل شهرسازي اين همسايه جنوبي است بازگو خواهم نمود... اميد كه در شناخت بيشتر اين شهرها وبسط قلمرو دانش  شهرشناسي شهرهاي استان وكشورمان موثر باشد. به لحاظ گستردگي مسايل مطالب مهم تر مورد تاكيد قرارگرفت :
1- سيما ومنظر شهري
سیمای شهری يعني تمام عواملی از شهر را که به دیده می آید و چشم قادر به تماشای آن است. از جمله نکاتی که درباره سیمای شهر می توان گفت این است که به دیده آید، به ذهن سپرده شود و سبب شادی و نشاط گردد .
سيماي شهري شهرهاي مكه ومدينه بيش از هرچيز متاثر عوامل ديني ومذهبي است .بيشتر محققيني كه در باره نقش مذهب در سيماي شهري تاكيد ميكنند ، در ميان همه اديان بيش از همه بر ارتباط دين اسلام  باتوسعه شهري تاكيد ميكنند. وجود فضاهاي متعدد مذهبي در شهرورفت وآمد زايرين وفضاهاي سرويس دهنده به اين زايرين  كه از اقصا نقاط جهان دراين دو شهر گرد هم مي آيند ، سيمايي بارنگ وبوي مذهبي به اين شهر بخشيده است .از طرفي وجود مسجدالنبي در مركز شهرمدينه ومسجدالحرام وكعبه در شهر مكه باعث شده خدمات وشبكه شهري حول اين اين دومكان مقدس شكل بگيرد. اين دو مكان شاخص ترين نشانه هاي شهري هستند. نشانه ها نقاط عطف ذهني در سيماي شهر مي باشند كه توسط ظاهر، عملكرد يا معناي يك پديده در شهر بوجود آمده و به عنوان نقاط مبنا در جهت يابي هم استفاده مي شوند.
باوجود شاخص هاي پررنگ مذهبي  ، اين شهرها به لحاظ نظام طبقاتي وجدايي گزيني يكدست نيستند.بعنوان مثال در شهرمدينه كه شهر رحمت و مهرباني در زمان نبي اكرم بود، اكنون مانند اغلب شهرهاي جهان سوم ازتباين واختلاف طبقاتي كه به وضوح در سيما وساختار شهر مجسم است، رنج ميبرد.
مهاجرت هاي روستابه شهردر سالهاي اخيردركشورعربستان نيز شديد وقابل توجه بوده است. بنظر ميرسد توسعه شهري ورشدكالبدي شهرهاي عربستان ، در سالهاي اخير تحت تاثير اين مهاجرت ها قرار داشته است. همچنين سياست درهاي باز اين كشور برروي مهاجرين مسلمان  خارجي عمدتا از كشورهاي فقير افغانستان ، پاكستان، مصر وديگر كشورهاي مسلمان آفريقا در ناهمگونگي بافت هاي شهري بي تاثير نبوده است.  
2-توسعه زير ساخت هاي شهري
اگربخواهم يك تفاوت اساسي در خصوص مقايسه شهرهاي عربستان باشهرهاي كشور خودمان بيان نمايم ، درتوسعه شگفت انگيز زير ساخت هاي شهري دراين كشور است .واضح تر بگويم توجهي كه در سالهاي اخير به مسايل روبنايي وظاهري شهرهايمان دردستوركار اغلب مديران شهري بدون توسعه زير ساخت هاست ، در آن كشور به شيوه اي بهتر با اولويت زير ساختها در دستور كار است.
تونل مشترک تاسیسات (Common Utility Duct)دربيشتر نقاط اين شهرهااجراشده وتاسيسات مختلف شهري از ان عبور داده شده است. مزیت های چنین تسهیلاتی کاهش چاله های مربوط به تعمیر و نگهداری ، کار یکباره و تعمیر و حفاری کمتر در مقایسه با لوله گذاری جداگانه برای هر سرویس است. یکی از بهترین مزیت ها ایمنی عمومی است. از دیگر مزیت ها می توان به مواردی چون عدم مسدود شدن خیابانها به خاطر خرابی تاسیسات و افزایش سرعت دسترسی اورژانسی بعد از حوادثی چون زلزله ، طوفان ، سیل و … اشاره کرد. وقتی که آنها به خوبی نقشه نگاری شدند دیگر دسترسی به تاسیسات با چاله و گودبرداری و اغلب نقشه های تاسیسات غیر دقیق نیازی نیست.
همچنين تسهيل دررواني ترافيك بااحداث بزرگراههاي متعدد واحداث تقاطع هاي غيرهمسطح حتي مناطقي كه هنوز ازترافيك بالايي برخوردارنيست از ميزان امادگي تسهيلات وتاسيسات شهري براي آينده خبر مي دهد.
بنابراين وجه امتيازاين شهرها نسبت به شهرهاي كشورمان برنامه ريزي مناسب وهدفمند در توسعه تاسيسات قبل از هراقدام شهرسازي بلندمدت است.
3-بافت هاي تاريخي
كشورعربستان در حفظ بناهاي تاريخي كارنامه اي منفي وغيرقابل دفاع دارد. درچند دهه گذشته بسياري  از بناهاي باارزش تاريخي از شهرهاي مقدس اين كشور حذف شدند. در جهان اسلام اعتراضات زيادي جهت جلوگيري از اين اقدامات صورت گرفت. اما نتوانست جلو سيل بنيانكن تغييرات دنباله دار كه به بهانه توسعه اماكن متبركه انجام شد را بگيرد.
بسياري از نمادهاي اسلامي نيز در اين تغييرات بي رويه از بين رفته است. کار نوسازی مکه و تخریب بافت قدیمی آن از نیمه دهه 1970 آغاز شد . در این طرح عظیم، ساختمانهای تاریخی فراوانی که از هنگام ظهور اسلام در بیش از یک هزاره گذشته به یادگار مانده بود، تخریب شد . از جمله این ساختمانها مسجد بلال مربوط به دوران پیامبر اسلام حضرت محمد(ص) بود که به زیر بولدوزر رفت.
دیگر در شهرهاي مقدس مدينه ومكه  اثری از خانه های تاریخی باقیمانده از دوران امپراطوری عثمانی با پنجره های مشبک موسوم به مشربیه و درهایی که استادانه حكاكي شده بود يافت نمي شود. این خانه های زیبا امروز جای خود را به سازه هایی با درهای زشت مدرن داده اند. برج ساعت سلطنتی مکه که در سال 2012 کار ساخت آن تکمیل شد، بر روی گورها و ویرانه های حدود 400 مکان تاریخی فرهنگی مهم شهر که بسیاری شان قریب به یک هزار سال قدمت داشتند، بنا شد. اجراي طرح توسعه مسجدالحرام و احداث آسمانخراش‌هاي متعدد در اطراف خانه خدا، حريم معنوي كعبه و بافت تاريخ مكه مكرمه را كه در واقع بخشي از تاريخ اسلام است تحت‌الشعاع خود قرار داده به گونه‌اي كه در هنگام طواف حاجيان، اين برج‌هاي اطراف خانه خداست كه نگاه حاجيان را به خود جلب مي‌كند، برج‌ها و ساختمان‌هايي كه هيج تناسبي با بافت تاريخي مكه مكرمه ندارند.
به هر ترتيب اين كشور عربي برخلاف همسايه جنوبي وعرب خود ( امارات)كه باسياست هاي سخت گيرانه اي در سالهاي اخيربافت هاي تاريخي خود را حفظ نموده است ( بعنوان مثال محلات الجميرا وبستكيه در دبي ) در حفظ اثار تاريخي كشور خود وجهان اسلام بسيار كارنامه اي ناموفق دارد.
4- فضاهاي شهري 
فضاهای شهری بخشی از فضاهای بازوعمومی شهرهاهستندکه به نوعی تبلورماهیت زندگی جمعی می باشند. فقر فضاهاي شهري از ديگر مشخصه هاي شهرهاي مقدس عربستان است . شهروندان اين شهرها بندرت در اماكن عمومي  ظاهر بودند وفضاهايي كه دوستي وتعامل شهروندان را بهبود ببخشد در عرصه شهري ( به استثنا اماكن متبركه كه حضور شهروندان پررنگ وبرجسته بود ) بندرت ديده ميشد.  عمده فضاهاي شهري قابل ذكرمراكز خريد نسبتا جديدي بود كه در حومه ها ومراكز شهري در سالهاي اخير احداث شده است . سياست هاي سخت گيرانه اجتمايي وفرهنگي وعدم حضور زنان ، به اين امر دامن زده بود.
5- كيفيت محيط شهري
در بيشترمناطق ومحلات شهري  شهرهاي مقدس مكه ومدينه محيط شهري از كيفيت مناسب برخوردار نيست. شايد گسترش مهاجرت به اين شهرها وتوسعه گسترده وبي رويه اين شهرها دراين خصوص موثر بوده است.
کیفیت محیط شهری یک مفهوم چند بعدی است که به عنوان یکی از ابعاد مهم کیفیت زندگی می تواند تأثیرات همه جانبه ای در زندگی شهروندان داشته باشد و با مفاهیمی همچون کیفیت مکان، ادراک میزان رضایت و نارضایتی ساکنین از محیط های سکونتی و غیره اشتراکاتی داشته و در بسیای از موارد به عنوان معانی مشابه قلمداد می شود.
سيماي شهري اين شهرها باحضور متخصصين ، معماران وشهرسازان بزرگ جهان (نورمن فاستر طراح برج ساعت ...) به سرعت در حال حركت به سوي شهرسازي نو وسبك بين المللي است اما رشد شتاب اميز توسعه افقي شهرها با مهاجرت روز افزون وغير قابل كنترل ، مجال بهبود محيط شهري را نداده است . وجود پياده روهاي كم عرض، پله ها ورمپ هاي متعدد ، فرسودگي بافت شهري ، زباله وآلودگي هاي زيست محيطي ، سرسام تابلوها وعلايم برنامه ريزي نشده را در بخشهاي زيادي از اين شهرها مي توان ديد. در محلات جديد تر شهرسازي مدرن تربا امكانات بهترنيزديده ميشد كه نسبت اين محدوده ها به وسعت شهر نا چيز تراست. البته شهرسازي بسيار مدرن در شهر 4 ميليوني رياض و3 ميليون نفري جده وساحل سازي هاي مدرن در ساحل درياي سرخ قابل رويت بود كه امكان بازديد از آنها ميسر نبود.
6- احداث شهرهاي جديد
اين كشوردر خصوص احداث شهرهاي جديد، از ديگر همسايگان خود عقب نمانده است .شهر اقتصادي ملك عبدالله يكي از چهار شهر جديدي است كه پادشاه فقيد عربستان جهت چاره انديشي براي زماني كه نفت اين كشور تمام خواهد شد در نظر گرفته شده است . اين شهر در شمال جده بين درياي سرخ وبيابان هاي وسيع اين كشور واقع است وبا حدود يك ساعت ونيم رانندگي ميتوان از جده به اين شهر در دست ساخت كه در حال حاضر جرثقيل هاي آن سر به آسمان كشيده اند دست يافت .
آينده اين شهر بستگي به فراهم آوردن مجموعه اي از عوامل مختلف ، مانند حمل ونقل ، بهداشت ،آموزش وپرورش ، مسكن وفرصت هاي شغلي براي دوميليون جمعيتي كه براي اين شهر در نظر گرفته شده است . بنا به اظهار فهد الرشيد مدير پروزه در اين خصوص در حال حاضر 65 درصد جمعيت اين كشور كمتر از 30 سال سن دارند و200 هزار نفراز جوانان اين كشور درخارج از خاك اين كشور مشغول به تحصيل هستند ، هنگامي كه ايشان باز گردند به ناچار همه چيز را تغيير خواهند داد. 
اين شهر بامساحتي حدود 70 مايل مربع ، از واشنگتن پايتخت آمريكا وسيع تر خواهد بود. هزينه احداث اين كلان شهر 100 ميليارد دلار برآورد شده است كه عمدتا از منابع خصوصي تامين مي شود.
با توجه به اينكه دوشهر مقدس مكه ومدينه باشبكه قطار سريع السير به شهر اقتصادي ملك عبدالله وصل خواهند شد ، انتظار ميرود زايراني كه به اين كشور مشرف مي شوند ، از شهر جديد هم عبور نمايند . اين شهر درحال حاضر پيشرفت فيزيكي حدود 20 درصد دارد.
 
نتيجه گيري : بطوركلي شهرسازي كشور عربستان نمونه شهرجهان سوم باهمه تباينات وتضاد هايش هست. شهرسازي كه محصول اقتصاد نفتي وتوريسم زيارتي كشورهاي اسلامي است. شهرهاي اين كشور با كاركرد غالب در بخش خدمات سيمايي دوگانه دارند. تغييرات در اين شهرها باذخيره صدها ميليارد دلار در سالهاي گذشته كه از فروش نفت گران حاصل شده ، تحولات بسيار بخود خواهد ديد . سرمايه گذاري گسترده شهرداري هاي اين كشور درتوسعه زير ساخت هاي شهري وحل مشكلات ساختاري مديريت شهر با ادغام سازمانهاي متعدد خدمات رسان در شهرداري وايفاي مديريت يكپارچه شهري ، باهمه دردها ورنج هايي كه سيماي شهري اين كشور را ازار ميدهد ، نويد بخش شهرهايي پيشرفته در اينده نزديك خواهد بود . 
 
برچسب ها:
مکه

نظرات کاربران
سجاد بيش از 9 سال قبل گفت:
مقاله مهمی بود پیشنهاد میشه دوستان مطالعه کنند
ارسال نظر

نام:

ايميل:

وب سايت:

نظر شما:

آخرین اخبار

پربیننده ترین