- فرج کمالی، شاعری نام آشنا است، اما اگر بخواهیم بیشتر با وی آشنا شویم باید نخست از وی و خانواده اش بپرسیم. لطفا در این باره برای خوانندگان نسیم جنوب توضیح دهید.

- گویی تش?بادی که در دوم تیرماه 1328 تفتیده شدن خاک دشتستان را در پی داشت، نقشی نیز در تقدیر زندگی من به عهده داشت. در خانواده?ای فرهنگی زاده شدم؛ عمویم مرحوم کربلایی نعمت?الله متخلص به «ناصح» در سرودن دوبیتی و برادر ارشدم زنده?یاد محمدحسین کمالی هم در دوبیتی و هم در قالب?های دیگر شعر می?سرود و هر دو در دشتستان شهرت داشتند. برادر دیگرم شادروان هدایت?الله کمالی با نام اختصاری «هدا» از فایزخوانان (شروه?خوان) معروف دشتستان و استان بود. دو فرزند پسر و دو دختر دارم، یک پسر و دخترم متأهل و بقیه مجردند. یکی از فرزندانم تا مقطع فوق لیسانس و دو نفر دیگر تا مقطع لیسانس تحصیل کرده?اند.خودم نیز لیسانس زیست?شناسی هستم.

- در سالهای جوانی، فضای ادبی و فرهنگی دشتستان و استان بوشهر چگونه بود؟

- اگر سال?های جوانی را اواخر دوره?ی دبیرستان و زمان دانشجویی در نظر بگیریم، در آن ایّام بوشهر هنوز استان نبود و مدتی جزء استان ساحلی و بعداً به نام فرمانداری کل بنادر و جزایر خلیج فارس بود. فضای فرهنگی در آن هنگام بیش از آن?که تحت تأثیر ادبیات باشد، به شدت در اختیار فایزخوانی (شروه) و نوحه?خوانی و مرثیه?سرایی بود. نوارهای ریلی و بعداً کاست نوحه?خوانی زنده?یاد جهانبخش کردی?زاده (بخشو) در سراسر کشور خواهان داشت و در استان در اوج محبوبیت بود و حتی در غیر ماه?های محرم و صفر هم در اتومبیل?ها استفاده می?شد. نوارهای فایزخوانی هم به همین ترتیب رواج فراوان داشت. از بین شاعران، زنده?یادان آتشی و بیابانی به دلایل متفاوت در بین علاقه?مندان به ادبیات به تدریج شناخته می?شدند.

- چه چیزی باعث شد تا شما به شعر روی آورید و چگونه شعر محلی را انتخاب کردید؟

- همان?طور که در پاسخ پرسش نخست گفتم، خانواده?ای که من در آن بزرگ شدم، خانواده?ای فرهنگی بود و کلاً در فامیل کمالی?های برازجان گرایش به ادبیات سنّتی، دیرپای. پس گرایش من به شعر، امر فوق?العاده و غیر منتظره?ای شمرده نمی?شد. بنابراین از زمان تحصیل در دبیرستان گهگاهی دوبیتی?هایی می?سرودم، ولی اوّلین شعر بلندی که گفتم در سال ششم دبیرستان بود، در دبیرستان سعادت و با دبیری استاد بزرگوار حسن برازجانی؛ در آن زمان با شعر نو آشنایی چندانی نداشتم، ولی از وقتی زنده?یاد منوچهر آتشی شعرهای خودش را برایمان خواند، من خیلی به شعر نو علاقه?مند شدم. البته ایشان دبیر زبان انگلیسی بود و کتاب درسی ما DIRECT METHOD، اما گمان می?کنم تا پایان سال بیش از یک پاراگراف از درس اوّل که SWIMING نام داشت تدریس نشد، بلکه بیشتر وقت کلاس ایشان به درخواست شاگردان به شعرخوانی می?گذشت. روزی که ایشان شعر «جام من» را خواند، من برای حفظ کردن آن فقط یک بار دیگر نیاز پیدا کردم از رویش بخوانم. دلم می?خواهد به این نکته نیز اشاره کنم که استاد حسن برازجانی شعرهای آتشی را حتی از خود ایشان زیباتر می?خواند و تفسیر می?کرد و شیرینی?اش را دوچندان می?کرد. تندرستی و عمر طولانی برای ایشان آرزو می?کنم. به هر حال از آن زمان و در دوران دانشجویی به سرودن شعر نیمایی گرایش بیشتری داشتم، اما چون گمان نمی?کردم در آینده به عنوان شاعر مطرح شوم، در نگهداری آنها هیچ کوششی نکردم! اما اوّلین شعرهای محلی را در همان محافل فامیلی شنیدم – به طور مشخص شعر «حالو بَردو» سروده?ی مرحوم واله کازرونی با گویش لُری- که شرح سفر حج یک حاجی لُر است و هنوز بخش?های زیادی از آن را از بَر دارم. همچنین شعر «کِلِنگِ گُل» یا بهاریه?ی زیبای شادروان استاد محمد بیابانی خیلی مرا تحت تأثیر قرار داد. وقتی هم که در اصفهان دانشجو بودم با شخص میان?سالی به نام استاد جمشیدی آشنا شدم که کتاب شعر کوچکی با لهجه?ی اصفهانی منتشر کرده بود و گهگاه که با او ملاقاتی دست می?داد از اشعار خودش می?خواند که خیلی شیرین و طنزآمیز بود. اما عاملی که انگیزه?ی من برای سرودن شعر محلی شد، شنیدن شعر «وِیمو نِوِیمو» از استاد شمسی?زاده بود در سال 1353.

دوستی با استاد منوچهر آتشی و ویژگی های شعر او

- شما شاعری بی حاشیه هستید که ارتباط خوبی هم با شاعران دیگر دارید. لطفا درباره دوستی و ارتباط خود با استاد منوچهر آتشی بگویید.

- گفتم که در کلاس ششم دبیرستان سعادت در رشته?ی طبیعی، یکی از دبیران ما آتشی بود، اما آغاز ارتباط نزدیکم با ایشان در اواسط دهه?ی شصت بود که ایشان شعر «اسپیک» مرا شنیده و پسندیده بود و شبی که به اتفاق شمسی?زاده و حسن زنگنه در برازجان در منزل دوستی مهمان بودند به پیشنهاد ایشان از من نیز دعوت شد و رفتم. بعدها بیشتر در منزل ایرج با هم دیدار می?کردیم یا در صحرا و بیابان و خلاصه هر جا ممکن می?شد در خدمت او باشیم، از اطلاعات وسیع ادبی و فرهنگی او سود می?جستیم.  

- نقش و جایگاه آتشی را در شعر کشور چگونه می بینید و بزرگترین میراث وی برای شعر ایران را چه می دانید؟

- آتشی از جمله?ی چند شاعر بزرگی است که در دهه?های چهل و پنجاه خورشیدی در ایران درخشیدند و توانستند راهی را که نیما یوشیج گشوده بود برای آیندگان هموار کنند. منوچهر آتشی از معدود شاعرانی است که تلاش کرد در پنج دهه تقریباً به طور مداوم شعر خود را به?روز نماید و در سطح اوّل شعر کشور باقی بماند. وجه شاخص شعر او بومی?گرایی و استفاده?ی درست و بجا از عناصر بومی جنوب و به ویژه استان بوشهر در شعرش می?باشد. پرهیز از به کارگیری واژگان بیگانه از جمله عربی از دیگر مشخصات شعر او حتی در غزلیات می?باشد. پرورش و تربیت شاعران نسل?های بعد از خود در استان بوشهر و در سطح کشور چه به صورت مستقیم – از نوع دوشنبه?های ادبی نسیم جنوب – و چه به شکل غیر مستقیم یعنی با مطالعه?ی آثار او، حاصل تأثیر آتشی بر شعر نیمایی و آزاد ایران?زمین است؛ شاعرانی از قبیل روجا چمنکار و محمد غلامی. کسانی که با ایشان ارتباط داشتند به خوبی این عبارت را در می?یافتند که شعر باید به سراغ شاعر بیاید نه شاعر در پی آن باشد، که در آن صورت گلی که در آن شعر می?روید از نوع کاغذی خواهد بود. من خود شاهد بوده?ام که آتشی بارها از خواب می?پرید تا شعری را که به او الهام شده بود، ثبت نماید! ضمناً می?توان گفت آتشی از اوّلین بزرگانی است که شعر محلی را به عنوان یک ژانر ادبی پذیرفت و مورد تأیید قرار داد.

- کدامیک از ویژگی های آتشی به نظر شما در زندگی و شعر بیشتر نظر شما را به خود جلب کرد؟

- ویژگی شعر او را در سؤال قبل پاسخ دادم، امّا به باور من آن?چه می?توان از زندگی او آموخت ساده?زیستی، کم?توقعی، قناعت و اصولاً بی?توجهی به مادیات است که در زندگی او آن?قدر واضح است که گمان نمی?کنم نیازی به اثبات داشته باشد. 

دوستی صادقانه با شادروان ایرج شمسی زاده

- همه از دوستی نزدیک شما با شادروان ایرج شمسی زاده خبر دارند. این دوستی به کی برمی گردد . چه شد که دهه ها این دوستی ادامه یافت؟

- سابقه?ی دوستی من با «ایرجو» به میانه?ی دهه?ی پنجاه باز می?گردد؛ یعنی تا زمان درگذشت ایشان نزدیک به چهل سال. هر چند باورها و عقاید بنیادی متفاوتی داشتیم، اما صداقت تام ایشان و ارادت تمام من، تداوم?بخش این دوستی گردید. البته در دو دهه?ی اخیر به طوری به همدیگر وابسته شده بودیم که از دست دادن او یکی از مهلک?ترین تش?بادهای زندگی من شده است و بعید است به این زودی?ها از دست افسردگی حاصل از نبودنش خلاص شوم.

- به درستی ایرج شمسی زاده شاعر مردمی بود، این ویژگی را چگونه ارزیابی می کنید و ویژگی ایرج شمسی زاده را برای بدست آوردن این لقب چه می دانید؟

- مردمی بودن یک شاعر را دو گونه می?شود تعریف کرد: یکی این?که شاعر بازگو کننده?ی دردها، رنج?ها، آمال، آرزوها، شادی?ها، دغدغه?ها و مطالبات اجتماعی مردمش باشد و این?همه در شعر او انعکاس داشته باشد و حرف دل آن?ها را بزند، و گونه?ی دیگر این?که علاوه بر سرودن اشعاری در این مضامین، خود شاعر نیز همان دغدغه?ها را داشته باشد و با آن?ها و صاحبان آنها زیست کند و در تماس دایم باشد؛ به عقیده?ی من شمسی?زاده شاعری از نوع دوم بود که حتی اگر شاعر هم نبود، انسانی مردمی بود و همان?طور که در مراسم یادبودش گفتم اکثریت کسانی که در مراسم تشییع او حضور یافتند دست?کم یک یا چند بار با او هم?نشین شده بودند.

ارزیابی از فضای کنونی شعر در استان بوشهر

- در میان شاعران استان بوشهر، فقدان شاعرانی مثل آتشی و شمسی زاده، به راستی سخت است. فضای کنونی شعر در استان را چگونه ارزیابی می کنید؟

- به جز پروردگار یکتا هیچ?کس عمر جاودان ندارد؛ درست است، فقدان این عزیزان برای جامعه?ی ادبی استان بوشهر بسیار سخت، اما واقعیّتی است تلخ و گزیرناپذیر. به گمان من پس از فروکش کردن داغ سوگ ایرجو، جامعه?ی ادبی استان بار دیگر به روند طبیعی خود باز خواهد گشت و این دو بزرگ هر چند دیگر به لحاظ فیزیکی در میان ما نیستند، اما آثارشان همچنان با ما و رهنمون ما خواهد بودکه: «تلک آثارنا تدلُّ علینا».

- آیا امید دارید که در استان بوشهر بار دیگر از میان نسل جوان، شاعران بزرگی مثل آتشی، باباچاهی، نعمتی و شمسی زاده و ... پرورش و ظهور نمایند؟

- هیچ شکی ندارم. استان بوشهر از دیرباز در همه?ی رشته?های فرهنگی در سطح کشور درخشان بوده و در حال حاضر نیز به نسبت جمعیّت در همه?ی زمینه?های فرهنگی از قبیل نمایش، موسیقی محلی، شعر و ادبیات، تاریخ?نگاری، داستان?نویسی و حتی موسیقی مذهبی و... یکی از پیشروترین استان?های کشور می?باشد. فراموش نکنیم که ما هنوز ایرج صغیری، محسن شریف، منیرو روانی?پور، دکتر عبدالرسول خیراندیش، دکتر هیبت?الله مالکی و دکتر سیدجعفر حمیدی و... و در زمینه شعر سپید علی باباچاهی و از جوان?ترها روجا چمنکار، محمد غلامی، شهراد میدری، محمد مصدق، امید غضنفر و سیامک برازجانی و در زمینه?ی شعر بومی استاد سیداسماعیل بهزادی و حتی معصومه خدادادی و اصغر شمسی?زاده و... و در زمینه?ی نقد ادبی کسی مانند مجید اجرایی را داریم که همگی نشان دهنده?ی سنگینی وزن شعر و ادبیات رسمی و بومی و سایر زمینه?های فرهنگی استان بوشهر می?باشند و من شخصاً در برخی شب?های شعر یا اجرای نمایش در جای?جای استان مانند شهرستان جم، گناوه، شبانکاره، برازجان و بوشهر و همچنین در مطبوعات محلی شاهد نمونه?های بسیار زیادی از استعداد ناب هنری بوده?ام و به همین دلیل عرض کردم که شکی ندارم.

تعریفی از شعر محلی

- تعاریف زیادی از شعر محلی شده است. تعریف شما چیست؟

- به نظر من نام درست آن?چه که شعر محلی خوانده می?شود، شعر با گویش محلی یا بومی است نه شعر محلی، و بر این اساس تفاوتی با سایر انواع شعر ندارد جز استفاده?ی حداکثری از واژگان گویش بومی. بنابراین در تعریف عمومی شعر می?گنجد. اما شعر محلی مقوله?ی دیگری است که حداقل تفاوت آن با شعر به گویش بومی در آن است که سراینده?ی مشخصی ندارد.

- گرچه استقبال از شعر محلی در زادگاه شاعر زیاد است، اما محدودیت های دیگر نقاط برای برقراری ارتباط با اشعار محلی، باعث محدودیت شاعر در یک جغرافیای حاص می شود. نظرتان در این باره چیست و چگونه می توان از آن عبور کرد؟

-  این سخن در اساس درست است، لیکن اگر به منظور کم?ارزش جلوه دادن این نوع شعر و نوعی فرصت?سوزی و اتلاف ذوق و استعداد شاعر مطرح گردد، با استدلال?های مختلف قابل به چالش کشیدن می?باشد؛ زیرا نخست در واقعیت و در مقایسه با بسیاری از انواع دیگر شعر حداقل در منطقه?ی خود از نظر کمّی دارای مخاطبین بیشتری است و از سوی دیگر می?دانیم که بخش عمده?ای از ساکنان مناطق جنوب و جنوب غربی کشور با گویشی که ریشه در زبان پهلوی جنوبی یا پهلوی ساسانی دارد، یا با اندکی تسامح گویش لُری تکلم می?کنند و با آن آشنا هستند. برای مثال گویش مناطق لیراوی و حیات?داوود و بخشی از شمال دشتستان بسیار به گویش لری نزدیک می?باشد و در سایر نواحی دشتستان نیز لهجه?ی خاصی دیده نمی?شود و تنها از واژگان بومی در محاوره استفاده می?شود که این واژه?ها نیز طبق تحقیقات ریشه در زبان پهلوی دارند، به طوری که گویش دشتستانی به راحتی در نواحی وسیعی در استان فارس، خوزستان، لرستان، کهکیلویه و بویراحمد و... قابل فهم است. البته در حال حاضر خوانش متون مکتوب با گویش بومی با دشواری صورت می?گیرد که این دشواری حتی در بین مردم خود استان هم وجود دارد، ولی در صورت انتشار اشعار محلی به صورت صوتی این مشکل تا حدود زیادی کم?رنگ خواهد شد. ناگفته نماند این مشکل در حوزه گویش?هایی که با لهجه بیان می?شوند (مانند گویش دشتی) کمی پررنگ?تر می?باشد. عبور از این مشکل - اگر واقعاً ضرورت آن احساس شود – و اگر عزمی بر آن استوار گردد، نیاز به انجام پروژه?های تحقیقاتی آکادمیک دارد و به نظر می?رسد در گام نخست یکسان?سازی نحوه?ی صحیح نوشتن واژگان بومی و ریشه?یابی آن واژگان امری ضروری خواهد بود و برقراری یک واحد درس دانشگاهی می?تواند به عنوان پیشنهاد مورد بررسی قرار گیرد. اما باید دید آیا شعر با گویش بومی که در سال?های اخیر در تمام نواحی اشاره شده بیش و کم فعال بوده، پتانسیل ادامه?ی این روند را دارا می?باشد یا خیر؟

- ارتباط شعر محلی با شعر طنز چگونه است و چرا رگه هایی از طنز را در بسیاری از اشعار محلی می بینیم؟

- گویش?های بومی استان ما به ویژه در زمینه?ی ضرب?المثل?ها و اصطلاحات ذاتاً حامل نوعی طنز خفیف، درونی و غیر صریح می?باشند که شاعران بومی?سرا برای شیرین?تر کردن کلام خود آن را در شعرشان پررنگ می?نمایند که امری پسندیده و استفاده از ظرفیت گویش و زبان شمرده می?شود و حتی می?توان گفت که شاعران بزرگ کلاسیک فارسی?گوی نیز از این ویژگی که تا حدی در زبان فارسی نیز وجود دارد، استفاده کرده?اند، مثلاً آن?جا که حافظ می?گوید: «ز کوی میکده دوشش به دوش می?بردند / امام شهر که سجّاده می?کشید به دوش» و یا در جای دیگر: «ترسم که صرفه?ای نبرد روز رستخیز / نان حلال شیخ زآب حرام ما». اما دسته?ی دیگری از شاعران که در زمره?ی طنزپردازان جای می?گیرند اصولاً ساختمان شعر خود را بر طنز و فکاهه و برای خندانیدن مخاطب می?گذارند که در این زمینه بسیار موفق هم بوده?اند و می?توانم در میان طنزپردازان بومی?سرا به استاد سید اسماعیل بهزادی اشاره کنم. حال این طنزپردازی می?تواند در امور شخصی، خانوادگی، اجتماعی و سیاسی اتفاق بیافتد و به نظر من نمی?تواند نقطه?ی ضعفی برای بومی?سرایی باشد؛ منهای مواردی که باید نام ابتذال بر آن گذاشت.

- شما تاکید زیادی بر استفاده از گویش و واژگان قدیمی و بومی در شعر محلی دارید. با توجه به فراموشی بسیاری از واژگان بومی و ناآشنائی جوانان با آنها، آیا این تاکید زیاد باعث نمی شود که اشعار شما بدرستی درک نشوند و یا مورد بی توجهی قرار بگیرند؟

- راستش را بخواهید در دهه?ی اخیر من بیش از آن که دغدغه?ی شعر را داشته باشم،  روی واژگان بومی وتبارشناسی و ریشه?یابی آن تمرکز داشته?ام و به همین دلیل که اشاره کردید یعنی فراموش شدگی واژگان بومی، تلاش کرده?ام از سرعت این فراموشی بکاهم، اما در عین حال توجه داشته?ام که در هر شعر بلند محلی بیش از چهار یا پنج واژه?ی در حال فراموشی به کار نبرم تا خسته کننده نباشد و گمان می?کنم حداقل فایده?ای که اینکار دارد این است که این واژه?ها را به خود بومی?سرایان جوان یادآوری نموده باشم.

- آیا به نظرتان شعر محلی به مرحله ای رسیده که قابلیت غزل و قصیده را داشته باشد؟

- به نظر من همین حالا هم غزلیات زیبایی را می?توان در میان اشعار بومی?سرایان استان نشان داد و شاید زیباترین اشعار محلی همان غزل?ها باشند.

- بهترین اشعار محلی بوشهر به نظر شما کدام هستند و توسط چه شاعرانی سروده شده اند؟

- زیباترین و جامع?ترین شعری که با گویش بومی در استان بوشهر سروده شده، منظومه?ی ارجمند «کلاخا» سروده?ی جاودان?یاد حاج علی مرادی خورموجی است و این قولی است که جملگی برآنند. اما شعر «بهار اَندِن» یا «کِلِنگ گُل» زنده?یاد بیابانی و بهاریه شادروان استاد شمسی?زاده را نیز نمی?شود فراموش کرد.

- آیا فکر نمی کنید که تجربه تلخ برخی از بومی سرایان مثل شما و شمسی زاده در زندگی و جریانات سیاسی، شعر محلی را به بیراهه برد و آنرا به ابزاری برای اعتراض تبدیل نمود و به عبارتی استفاده ابزاری از آن شد؟

- به باور بنده یکی از ویژگی?های شاعران و هنرمندان و حتی همه?ی روشنفکران، عدم رضایت از وضعیت موجود و کوشش برای بهتر کردن دنیا و حرکت در جهت وضعیت مطلوب است. با این حساب، اعتراض جزء لاینفک تفکر هر هنرمندی است. این?طور که شما می?گویید، پس اعتراض حافظ به زهد ریایی، ریاکاری، خوردن مال یتیم، در خفا آن کار دیگر کردن و... و همچنین اعتراض خیام و سایر بزرگان، شعر فارسی را به بیراهه کشیده است.

تجربه ای از زندگی

- در این سالها و با این تجربه ای که آموخته اید، اگر به گذشته نگاهی بیاندازید، اگر فرصتی دیگر داشتید، در کدامیک از افکار و کارهای خود تجدید نظر می کردید؟

- رفتار هر انسان در هر لحظه، برآیند تمام نیروهای بیرونی و درونی است که از گذشته بر او وارد شده و در آن لحظه او را متأثر می?سازد. پس هیچ?کس نمی?تواند خارج از محدوده?ی برآیند آن نیروها اراده?ی دیگری بکند، تصمیم دیگری بگیرد و رفتار دیگری از خود بروز دهد. از سوی دیگر، چون زندگی و لحظات آن برای هر فرد فقط یک?بار اتفاق می?افتد و قابل تکرار و تصحیح نیست، به عقیده?ی من هیچ?کس نمی?تواند از تمام اعمال یا روش?هایی که در زندگی داشته، دفاع مطلق کند و همیشه دلیلی برای افسوس بر گذشته وجود دارد، اما با فرض چنین فرصتی، من سعی می?کردم آن?چه از زندگی?ام را که به جهالت یا بطالت گذرانده?ام، تکرار نکنم.

- و بر کدامیک بیشتر پای می فشردید؟

- به آموختن و دوست داشتن دیگران.

- به عنوان شاعری که دهها سال با شعر و کتاب و ادبیات سر و کار دارید، چه توصیه ای به جوانان دارید و چه تجربه ای را با آنها در میان می گذارید؟

- هیچ موهبتی بهتر از آزادی نیست. بکوشیم تا خود را از هر قید و بند غیر انسانی آزاد سازیم و این موهبت را برای همه بخواهیم نه تنها برای خود. یکدیگر را دوست داشته باشیم، به تمام انسان?ها عشق بورزیم. فرصت?سوزی نکنیم. فرصت?مان بسیار اندک است، تا به خود بجنبیم پیر و ناتوان شده?ایم و دریغاگوی جوانی و فرصت?های از کف رفته. «غزال آرزوها را، دریغا / نمی?گیرد کمندم، وای بر من»! 

در پایان اجازه می?خواهم از این فرصت اسفاده کنم و به اطلاع دوستان مطبوعاتی در همه?ی نشریات استان  برسانم که به علت نداشتن حرف تازه?ای درباره?ی شعر و شعر محلی، فعلاً  و بعد از این مصاحبه از هرگونه گفت?وگوی دیگری معذورم.