سیدقاسم یاحسینی

روز دوازدهم شهریور ماه 1394، درست صد سال از شهادت رهبر نهضت مقاومت ضد استعماری ایران در جنگ جهانی اول، رییس­علی دلواری می گذرد. صد سال پیش در چنین روزی، این سردار بزرگ ایرانی به دستور هربرت چیک، یکی از مقامات برجسته کنسولگری بریتانیا در خلیج فارس و بوشهر، توسط یک هم­وطن ایرانی، از پشت مورد هدف گلوله قرار گرفت و در دَم کشته شد.

رییس­علی دلواری فرزند زایرمحمد در سال 1260شمسی در روستای ساحلی دلوار، از توابع تنگستان در استان بوشهر، دیده به جهان گشود. پدرش کدخدای این روستای کوچک بود. از دوران کودکی و نوجوانی رییس­علی اطلاع چندانی نداریم، اما می­دانیم که در مکتب­خانه ­های سنتی مقداری قرآن و فارسی آموخت و قادر به خواندن و نوشتن بود. در تیراندازی و اسب سواری مهارت پیدا کرد و از دوران نوجوانی در کنار پدرش، به عنوان تنها پسر خانواده، در اداره امور دلوار شرکت کرد.

با وقوع انقلاب مشروطیت در سال 1285ش. رییس­علی که جوانی جویای نام بود، به آرمان­های مشروطیت، به خصوص آرمان استقلال ایران و قطع نفوذ استعماری اجانب در ایران، ایمان آورد و به عنوان یک مشروطه­خواه مخالف استبداد، به فرمان آیت­الله سید مرتضی علم­الهدی اهرمی در دوران استبداد صغیر، به همراه تفنگچیان تنگستانی و دشتی، به بوشهر حمله کرد و این شهر را به مدت دو ماه به تصرف درآورند. آنان در اولین اقدام، گمرک بندر بوشهر را، که در گرو انگلیسی­ها بود، تصرف کردند. همین اقدام خشم انگلیسی­های طرفدار مشروطیت را برانگیخت و به بهانۀ «ایجاد هرج و مرج و برقراری نظم و قانون»، با یک ناو جنگی به بوشهر حمله کرده و مراکز حساس این بندر مهم جنوبی ایران را به اشغال خود درآوردند. انگلیسی­ها تنگستانی­ها را از شهر بوشهر بیرون رانده و رهبر روحانی آنان را نیز ابتدا در یک کشتی زندانی و سپس به عراق تبعید کردند. این اتفاق در سال 1288 رخ داد.

رییس­علی دلواری خشمگین از حضور سیاسی، اقتصادی و نظامی انگلستان در خلیج فارس، جنوب ایران و بوشهر، از سال­های پس از استبداد صغیر تا آغاز جنگ جهانی اول، به یکی از مهم­ترین و خطرناک­ترین دشمنان سیاست بریتانیا در بوشهر مبدل شد. انگلیسی­ها برای مهار او، اطرافش جاسوس گماشتند و همه رفتارها و حرکاتش را به دقت زیر نظر گرفتند، با این وجود، رییس­علی دلواری دست از مخالفت و مبارزه با انگلیسی­ها برنداشت و هرگاه فرصتی به دست می­آورد، در دریا و خشکی، به منافع اقتصادی آنان ضربه وارد می­کرد.

دو سال پیش از جنگ جهانی اول، و در سال 1292ش.، انگلیسی­ها چنان از رفتار خصمانه رییس­علی دلواری خشگین شدند که به روستای دلوار یورش برده و چندین قایق ماهیگیری اهالی فقیر دلوار را به آتش کشیده یا سوراخ کردند، اما این اقدام، فقط موجب گسترش حس تنفر مردم و شخص رییس­علی از انگلیسی­ها شد.

با شروع جنگ جهانی اول در اوت 1914م. در اروپا، رییس­­علی دلواری فرصت را برای جنگ چریکی و سازماندهی حملات منظم و مستمر پارتیزانی به نیروهای نظامی انگلیس در بوشهر مغتنم دید و از اواخر بهار سال 1294شروع به حمله شبانه به مواضع نظامی انگلیسی­ها کرد. در این شبیخون­های مکرر، چندین افسر انگلیسی و نظامی هندی به هلاکت رسیدند. در یکی از همین شبیخون­ها در اطراف بوشهر، دو افسر بلند پایه انگلیسی کشته شدند. انگلیسی­ها که از حملات پارتیزانی تنگستانی­ها و شخص رییس­علی دلواری حسابی خشمگین شده بودند، در روز 27رمضان 1294 بوشهر را با چهار ناو جنگی به اشغال درآوردند و چند روز بعد برای یک­سره کردن کار تنگستانی­ها و رهبر جوان نظامی آنان، به روستای دلوار حمله کردند. جنگ سختی درگرفت و در کمال تعجب، چند ده تفنگچی تنگستانی و دشتی، بر نیروی دریایی انگلستان فائق آمدند و ده­ها نفر نظامی و افسر انگلیسی را به خاک و خون کشیده و انگلستان را شکست دادند. نیروهای شکست خورده انگلیسی ناچار به عقب نشینی از دلوار به بوشهر شدند.

«نبرد دلوار» نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران و جنگ جهانی اول به شمار می­رود. از دوران جنگ­های 27 ساله ایران و روسیه تزاری، در زمان فتح­علی شاه قاجار، جنگ دلوار تنها نبردی است که نیروهای ایرانی در یک جنگ تمام عیار نظامی با یک کشور خارجی به پیروزی رسیده است. از این منظر، جنگ دلوار را باید یک «جنگ میهنی» پیروزمند و مهم به شمار آورد.

انگلیسی­ها که در نبرد رویاروی نظامی از تنگستانی­ها و رییس­علی دلواری شکست خورده بودند، این بار با توسل به غدر و خیانت، با پرداخت پول به یکی از همراهان و همرزمان رییس­علی، او را تحریک و تشویق به گشتن وی کردند. این ایرانی خانن نیز شب هنگام و در تاریکی شب، رییس­علی دلواری را هدف گلوله قرار داد و به شهادت رساند.

شهادت رییس­علی دلواری در دوازده شهریور ماه 1394ش. هرگز در اراده مردم جنوب ایران خللی وارد نیاورد و دیگر رزمندگان و رهبرانی چون زایرخضرخان تنگستانی، شیخ­حسین خان چاهکوتاهی، خالوحسین دشتی، رییس­عبدالحسن دشتی، غضنفرالسلطنه برازجانی و... چهار سال تمام جلو پیشروی و حرکت ستون نظامی انگلستان از بوشهر به شیراز را گرفتند و ضربات و صدمات سختی بر سیاست و ارتش بریتانیا در جنوب ایران وارد آوردند.

اگر چه رییس­علی دلواری در همان چند ماه اول شروع جنگ جهانی اول در ایران به تحریک مستر هربرت چیک ترور شد و به شهادت رسید، اما خون سرخ او، گرمابخش چهار سال دیگر نبرد خونین با انگلیسی­ها شد. خونی که تا امروز، هنوز گرما­بخش و الهام دهنده ایران و ایرانی است.

رییس­علی دلواری قهرمان مبارزه با استعمار و انگلستان در جنوب ایران در خلال انقلاب مشروطیت تا آغازین سال­های جنگ جهانی اول می­باشد. دلیرمردی مؤمن و مسلمان که با الهام از سالار شهیدان، امام حسین (ع)، مقاومتی مردمی را علیه استعمار انگلیس سازماندهی کرد و خود نیز سرانجام جان بر سر همین مبارزه و آرمان گذاشت.

یادش گرامی و راهش پُر رهرو باد. (1)

(1)    برای آگاهی بیشتر از زندگی و مبارزات رییس­علی دلواری و نقش انگلیسی­ها در به شهادت رساندن وی به دو کتاب زیر مراجعه شود:

ـ سیدقاسم یاحسینی،رئیس­علی دلواری؛تجاوز نظامی بریتانیا و مقاومت جنوب،انتشارات شیرازه،چاپ دوم،تهران1391.

ـ افشین پرتو،(مترجم)،گزارش­های مستر چیک از رویدادهای فارس و بوشهر در جنگ جهانی اول،دانشنامه استان بوشهر،زیر نظر،سیدقاسم یاحسینی،حوزه هنری بوشهر،چاپ اول، بوشهر1392.