پدیده ریزگردها چند سالی است که به یکی از موضوعات مهم زیست محیطی مورد توجه قرار گرفته است. ریزگرد شامل ذرات گرد و غبار معلق در هواست که جزء آلاینده های مهم هوا هستند. به دليل نفوذ گرد و غبار از مرزهاي غربي و جنوب غرب كشور ميزان آلودگي هوا به چندين برابر حد مجاز می رسد و به همين دليل شمار مراجعه‌كنندگان به مراكز درماني نيز افزايش يافته و اين وضعيت يعني شرايط آب و هوايي بحراني است.

بنابراین  باید  اطلاعات کافی در مورد ترکیبات این ریزگردها در اختیار مردم قرار گیرد تا مردم کشورمان با آگاهی بیشتری در مواجهه با این پدیده اقدامات لازم را انجام دهند. مردم باید بدانند که این ذرات می توانند چقدر خطرناک باشند. در همین مورد مصاحبه ای انجام داده ایم با مهندس حمیده کللی، کارشناس ارشد مهندسی عمران محیط زیست که در زیر می خوانید.

- مدت زیادی از بروز پدیده ریزگردها در کشور می گذرد و چندین سال هم استانهائی از جمله استان بوشهر درگیر آن است. بفرمائید منشا و خواستگاه ریزگردها چیست؟

- دلایل اصلی ریزگردها شامل تغییر اقلیم، خشکسالی، کاهش بارندگی، نبود پوشش گیاهی مناسب، تغییرات فشار هوا و وزش باد شدید است. طبق نظر سازمان حفاظت محیط زیست بطور کلی  70 درصد آن منشا خارجی دارد و 30 درصد باقیمانده ناشی از خشکیدن تالابهای داخل کشور است. خشک شدن تالاب ها و رودخانه ها در کشورهای همسایه و همچنین غرب و جنوب ایران تاثیر بسزایی در به وجود آمدن این ذرات معلق داشته به طوریکه در سالهای اخیر بیابان زایی در مناطق یاد شده با افزایش چشمگیری روبرو بوده است. متاسفانه جنگ در کشورهای همسایه مانند عراق و سوریه باعث رها شدن طرح های بین المللی کنترل گرد و غبار شده است. در سالهای گذشته کشور ایران، و عراق طرحهای مشترک برای کنترل کانونهای گرد و خاک با استفاده از مالچ پاشی داشتند که بخاطر جنگ و مسائل خاورمیانه این مساله نیز کمرنگ گردیده و دلیلی برای افزایش این پدیده شده است. 

علاوه بر دلایل بین المللی، خشکسالی کشور در سالهای اخیر بر کانونهای گرد و خاک اضافه نموده است. عدم مدیریت صحیح آب در بخش کشاورزی سبب کاهش سطح آبهای زیرزمینی و خشک شدن منابع آب سطحی شده است. کمبود بارندگی و کاهش آب رودخانه ها و تالابها تاثیر زیادی در ایجاد زمینهای خشک و مستعد کانون گرد و غبار دارد. به همین دلیل سازمان حفاظت محیط زیست کشور برنامه های مدونی برای مدیریت تالابهای کشور دارد. تا از خشک شدن و نابودی تالابها جلوگیری به عمل آید.

- عمده ترین اثرات ریزگردها چیست؟

- مهمترین تاثیر ریزگردها بر سلامت انسان است که اثرات جبران ناپذیری بر جای می گذارد. علاوه بر آن  آسيب به حيوانات و گياهان، آسيب به مواد و خواص آنها، آسيب به ابنيه تاريخي و فرهنگي و كاهش قابليت ديد نیز از اثرات دیگر ریزگردهاست.

میزان تاثییر ذرات در دستگاه تنفسی تابعی از اندازه ذرات و غلظت ذرات در حجم هوای تنفس شده است. ذرات بسیار ریز می توانند به اعماق ریه راه یابند و براي زمان طولاني در سیستم تنفسی باقی بمانند.

خطرات ناشي از ذرات معلق اثرات تحريك كنندگي آن است. اين نوع آلاينده‌ها باعث التهاب در نسوج بدن (بخصوص شش‌ها) مي‌گردند و موجب زخم بافت ها و يا حتي سرطان مي‌شوند. تاثیر بر روی بافت چشم و ایجاد آلرژی، تاثیر منفی بر زنان باردار و سرفه های مزمن نیز از اثرات دیگر آنهاست.

ریز گردهایی با قطر متوسط كمتر از 10 میکرون خطرناكتر و از نظر اثرات سوء مورد توجه هستند. زيرا اين ذرات براي مدت طولاني در هوا بصورت معلق باقي مي‌مانند. ذرات با قطر متوسط كمتر از 5 میکرون مي‌توانند به سيستم تنفسي نفوذ كرده و وارد نايژك‌ها شوند. ذرات معدني بعلت شكل خاص آيروديناميكي براحتي در هوا معلق مي‌گردند بنابراين اثرات وخيم‌تري نسبت به ذرات معلق معمولي دارند. جنس و نوع ذرات نیز اهمیت دارد. چون ممکن است ذرات کپکها، قارچها و باکتریهای مختلف را روی سطح خود داشته باشند و به همراه خود این آلودگیها را انتشار دهند.

آسیبی که نشست ذرات روی برگهای درختان و ترکیب با رطوبت موجود لایه ضخیمی را ایجاد می کند که مانع از تنفس گیاه شده و به دلیل نرسیدن نور کافی عمل فتوسنتز مختل گردیده و در نتیجه باعث زرد شدن برگ درختان شود. 

- راههای پیشگیری از بروز اثرات ریزگردها چیست؟

- اقداماتی که مردم باید انجام دهند استفاده از ماسکهای مناسب در مواقع ضروری است. که هر 2 ساعت یکبار باید این ماسکها تعویض شوند چون ذرات در منافذ ماسک گیر می کند و میزان اکسیژن کمتری از آن عبور میکند. در صورتی که ماسک تعویض نشود فرد نفسهای عمیقتری برای جذب اکسیزن می کشد و مقدار زیادی هوای آلوده از ماسک وارد ریه می شود.

در زمان وقوع ریزگردها حتی الامکان از بیرون رفتن از خانه جلوگیری شود. کودکان و افراد سالمند و بیماران قلبی در منزل بمانند. کسانی که عادت به ورزش روزانه در هوای آزاد دارند در سالنهای سرپوشیده به ورزش ادامه دهند. داخل خودرو شیشه ها را بالا کشیده و از تهویه آن استفاده شود. در و پنجره ها عایقکاری و بسته شود تا از نفوذ گرد و غبار به داخل خانه ممانعت شود.

- راهکار اساسی برای مبارزه با ریزگردها چیست؟

- دو دسته برنامه برای مقابله با این پدیده وجود دارد برنامه های کوتاه مدت و بلند مدت. برنامه کوتاه مدت همان مالچ پاشی کانونهای گرد و غبار است. اما در برنامه بلند مدت مهمترین راهکا رمدیریت صحیح آب در همه زمینه ها است و اگر بتوانیم به این مبحث به طور جدی نگاه کنیم قطعا مشکلات گرد و غباری نیز به حداقل خواهد رسید. از جمله تغییر الگوی کشت و نوع آبیاری در کشاورزی نقش بسزایی در مصرف بهینه آب دارد. مدیرت تالابها و احیای آنها، اجرای طرح های بیابان زدایی، جنگل کاری و پوشش مناطق مستعد کانون گرد و غبار در دراز مدت می تواند کمک کننده باشد.

- اقدامات صورت گرفته دولت برای مقابله با ریزگردها چیست؟

- ستاد ملی مقابله با پدیده گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست مسئولیت پیگیری و مطالعه منشا ریزگردها در ایران را به عهده دارد. این ستاد در حال تهیه سند ملی گرد و غبار است که دارای برش‌های استانی است و این سند شامل بخش‌های شناخت منشاءهای گرد و غبار و برنامه کنترل آنهاست. این مطالعات برای چند استان در حال انجام است. برای بقیه استانها هم در حال بررسی است. طبق گفته مدیر ملی ستاد مقابله با پدیده گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست اجرای برنامه عمل در سطح وسیعی بوده و امری طولانی است و شاید اجرای برنامه‌ها اقتضای دو دهه کند، برنامه عمل هم دارای ابعاد کوتاه‌مدت، میان‌مدت و دراز‌مدت خواهد بود که مجموعه آن مطالعات و برنامه‌ها در آینده به عنوان سند مبنای کار باید باشد تا در بلندمدت حتی با تغییر، نوسان و یا کم شدن شدت گرد و غبار این موضوع به فراموشی سپرده نشود و برنامه‌ریزان بدانند دستیابی به نقطه ایده‌آل با سناریوهای مختلف کم‌بارش، بارش نرمال و پر‌بارش چه دستورالعمل‌هایی باید رعایت شود که این برنامه در طول یک برنامه دراز مدت اجرا شود. آیین‌نامه اجرایی که در کمیته راهبردی در 25 مهرماه تصویب شد، دستگاه‌ها مکلف می‌شوند که متناسب با نتیجه این مطالعات، برنامه عمل دستگاهی خود را به تفکیک برنامه‌های استانی اعلام کنند.