سید قاسم یاحسینی، یکی از پرکارترین مورخان، نویسندگان و خاطره نگاران بوشهری به شمار می رود. از وی تا کنون بیش از نود عنوان کتاب چاپ و منتشر شده است. به گفته خودش تقریباً همین تعداد هم کتاب چاپ نشده و یا در دست تألیف دارد! 

یاحسینی این بار سراغ سوژه ای رفته است جالب، نو و سرشار از ناگفته های عصر قاجار در جنوب ایران؛ حال و روز زنان!. 

پیش از این ما بوشهری ها کتاب های زیادی از او درباب مطالعات زنان و خاطرات آنان خوانده بودیم. کتاب هایی چون «یک دریا ستاره؛ خاطرات زهرا تعجب همسر شهید مسعود(حبیب) خلعتی»، (1386)، «از جنگ «لرده» تا «حماسه سیمین»؛ بازخوانی نقش زنان دشتستانی در مبارزات ضداستعماری و استبدادی، (1387)، ««دریا خانم؛ خاطرات آذر علامه زاده»، (1388)، دختری به نام کتاب؛ گفتگو با شادروان زهرا شریف پور بوشهری در عرصه فرهنگ و کتابداری،» (1393)، «روزنامه مظفری بوشهر؛ وضعیت زنان پیش از مشروطه»، (1393)، «زن بوشهری در جنگ و فرهنگ»، (1394)  و ... تنها نگاهی به عناوین این کتاب-ها روشن می کند که یکی از مهمترین دغدغه های فکری و زندگی علمی یاحسینی، خاطره نگاری، تاریخ نگاری و مطالعات مربوط به زنان شهر و دیارش می باشد.

همان طور که از عنوان کتاب مشخص است، کتاب جدیدش به تحلیل و بررسی گزارش هایی می پردازد که «محمدعلی خان سدیدالسلطنه کبابی بندرعباسی» در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی در مورد زنان جنوب ایران و به خصوص بوشهر و تنگستان در آثار خود آورده است. کتاب در 170 صفحه قطع وزیری و توسط انتشارات هامون نو در سال 1399 به چاپ رسیده است. این کتاب در واقع مجموعه مقالاتی است شامل هشت یادداشت و یک مقالۀ کوتاه که عبارتند از:

«نقش احمد اقتداری در احیا آثار سدیدالسلطنه کبابی»: در این مقاله پس از نگاه کوتاهی به زندگی و آثار سدیدالسلطنه به معرفی ای از استاد احمد اقتداری احیاگر آثار سدیدالسلطنه و تلاش هایش برای انتشار این آثار پرداخته شده است.

«سدیدالسلطنه و مطالعات زنان بوشهر در عصر قاجار»: در این مقاله کوشش شده تا منظومه ای منسجم از گزارش ها و یادداشت های سدیدالسلطنه از وضعیت و روزگار زنان بوشهر در فاصلۀ پیش از انقلاب مشروطه تا جنگ جهانی اول به دست داده شود.

«سدیدالسلطنه و زنان گرجیه در بوشهر»: این مقاله یاداشت مختصری است درباره موضوع زنان گرجی در بوشهر و جنوب ایران برپایه گزارش بسیار کوتاهی از سدیدالسلطنه که در یکی از یادداشت های روزانۀ خود نوشته است. «زنان شاعر در مشوش نامۀ سدیدالسلطنه»: این مقاله خوانشی انتقادی از ذکر چند زن شاعر در تذکرۀ «مشوش نامه» سدیدالسلطنه است.

«غذاهای محلی بوشهر در عصر قاجار و انقلاب مشروطیت به روایت سدیدالسلطنه»: این مقاله مشاهدات و گزارش های سدیدالسلطنه در مورد غذا، اقتصاد غذا، مواد غذایی و رژیم طبخ در بوشهر عصر قاجار است.

«تجارت کالاهای اساسی و خوردنی مردم بندر لنگه در اواخر عصر قاجار به گزارش سدیدالسلطنه»: این مقاله بخشی از یادداشت های سدیدالسلطنه درباب اقتصاد مصرفی و تجارت خارجی و داخلی مواد مصرفی و خوردنی در بندر لنگه است.

«سدیدالسلطنه و زنان خلیج فارس»: این مقاله گزارش هایی پراکنده از سدیدالسلطنه درباره دختران و زنان خلیج فارس است که در کتاب «سرزمین های شمالی خلیج فارس و دریای عمان در صد سال پیش» آمده است.

«زنان و دختران در زندگی و نگاه سدیدالسلطنه»: این مقاله نگاهی فشرده و بسیار کوتاه به جایگاه زن و زنانگی در زندگی خصوصی و آرمان های فردی و شخصی سدیدالسلطنه دارد.

یاحسینی «محمدعلی خان سدیدالسلطنه کبابی بندرعباسی» را مورخ، نویسنده، سفرنامه نویس، شاعر و مردم نگار مشهور ایرانی اواخر دوره قاجار و دوران سلطنت پهلوی اول در ایران می داند که در میان انبوه مطالب و یادداشت هایی که این پژوهشگر جنوبی از خود برجای گذاشته، مطالعات ارزشمند و جالب اما بسیار پراکنده و تحلیل نشده ای، نیز دربارۀ زنان و دختران بوشهری و برخی آداب و رسوم آنان برای آیندگان به یادگار گذاشته که بسیار ارزشمند و مفید هستند. 

به گفتۀ یاحسینی، سدیدالسلطنه کنجکاوانه کوشیده تا هرگونه اطلاعاتی را که می توانسته از محیط پیرامونی خود گردآوری و ثبت و ضبط نماید. به طوری که امروزه یادداشت های سدیدالسلطنه روایت دست اول و نابی درباره انواع اطلاعات اقتصادی، مردم شناسی، مطالعات زنان، تاریخی، ادبی، فرهنگی و... بوشهر در آستانه انقلاب مشروطه است. هرچند یاحسینی این توجه استثنایی و منحصربه فرد سدیدالسلطنه به موضاعات مربوط به حیات اجتماعی، فرهنگی و شخصی زنان در بوشهر و خلیج فارس را، دلیل بر «فمینیست» بودن سدیدالسلطنه یا حتی طرفدار حقوق زنان بودن سدیدالسلطنه نمی داند و به لحاظ فردی و شخصی وی را مردی همچون مردهای هم عصر خود می داند، که نگاهش به زن و زنانگی نگاهی سنتی و مطابق با عصر خویش مردسالارانه بوده است. با این وجود، یاحسینی سدیدالسلطنه را «پیشگام مطالعات زنان در ایران عصر قاجار» به شمار می آورد.  

از مهترین نقاط قوت کتاب جدید یاحسینی می توان به روانی شیوه نگارش متن کتاب اشاره نمود. وی در این کتاب برای شفاف نمودن گزارش های سدیدالسلطنه به تفسیر روایت ها پرداخته و با روانی و شفافیت تا جایی که ممکن بوده، موضوع را بسط داده است؛ همین بسط مطالب، باعث بالا بردن درک خواننده از موضوع می شود. به عبارت دیگر می توان گفت که یاحسینی در این کتاب صرفاً به ذکر گزارش های پراکنده و تحلیل نشدۀ سدیدالسلطنه اکتفا نکرده و کتاب  تفسیر و تحلیل ایشان از این گزارش ها را نیز، شامل می شود. 

نکتۀ مهم در باب این کتاب، غنای تئوریک آن و آمیختنش با مواد و مصالح سدیدالسلطنه است. یاحسینی بدون آن که هیچ ادعایی داشته باشد، نشان داده که با نظریات و دستاوردهای نظری و عملی جنبش زنان در غرب و ایران به خوبی آشناست. او این آشنایی را صرف تحلیلی نو از داده های تاریخی سدیدالسلطنه کرده است و موفق به نگارش یک اثر درجه اول در مطالعات زنان عهد قاجار شده است.

کتاب دارای درون مایه ای نو و تازه است. مطالب و به¬خصوص نگاه و «تاریخ نگری» یاحسینی در این کتاب، بکر و اصیل است. او برای اولین بار در زمینه مسائل مربوط به زنان در جنوب ایران، در برهۀ زمانی اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، مطالبی را برجسته کرده که تا امروز از دید مورخان، انسان-شناسان فرهنگی و محققان مسائل و مطالعات زنان در داخل و خارج از کشور، دور و پنهان مانده بود.

در همین راستا است که متن کتاب تنها مباحث تاریخی را شامل نمی شود. همان طور که یاحسینی در مقدمه کتاب هم عنوان کرده، در تمام موارد سعی نموده که کتاب مباحث بین رشته ای و رشته هایی چون «تاریخ از پائین»، «تاریخ خرد»، «تاریخ روزمره»، «مطالعات زنان»، «تاریخ نگاری زنان»، «خلیج فارس- شناسی»، «انسان شناسی فرهنگی»، «تاریخ محلی»، «جامعه شناسی» و حتی «تاریخ ادبیات» را پوشش دهد. 

از دیگر مواردی که در این کتاب به عنوان یک نقطه قوت به طرز بارزی مشخص است، جامع و کامل بودن پی نوشت ها و پانویس های متعدد و کثیر کتاب است. یاحسینی در این مورد نیز برای همیاری رساندن به خوانندۀ کتاب سنگ تمام گذاشته است! ایشان در صورت نیاز با ذکر مطالبی کامل در پی نوشت صفحه ها به آگاهی های خواننده افزوده و نکاتی را دربارۀ آن چه درون متن آمده روشن می کند.

موضوع دیگری که شخصاً در کمتر کتابی با آن مواجه شده ام، ارائۀ طرح ها و ایده های مطالعاتی خلاقانۀ یاحسینی به علاقمندان و پژوهشگران در موضاعات گوناگون برای تحقیق و پژوهش در پایان مطرح کردن هر بحثی است. ایشان بعد از اتمام تحلیل و تفسیر هر موضوعی از گزارش های سدیدالسلطنه، به علاقه مندان و پژوهشگران در آن موضوع خاص، طرح ها و ایده های جالب و نوی برای تحقیق و پژوهش پیشنهاد می دهد. تا آن جا که می دانم کمتر مورخ و پژوهشگری، دست و دلبازانه به چنین کاری پرداخته است.

نگارندۀ این سطور، که سال هاست در زمینه مطالعات زنان به تحقیق و پژوهش مشغول است، کتاب را به-دلیل نگاه تازه ای که هم در مورد خود محمدعلی خان سدیدالسلطنه و هم آثار و مطالعات دیگر دارد، سخت پسندیدم. در خلال مطالعه این کتاب، دانشم در مورد مسائل گوناگون وضعیت و حال و روز زنان جنوبی در عهد قاجار بالا رفت. علاوه بر این پرسش های زیادی را که نسبت به این دوره، به ویژه در مورد وضعیت زنان داشتم، پاسخ داد.

 به تمام علاقه مندان به مباحث بین رشته ای، بوشهر پژوهی، خلیج فارس پژوهی، به ویژه پژوهشگران در حوزه تاریخ نگاری، تاریخ نگری و مطالعات زنان، مطالعه این کتاب را توصیه می کنم. امیدوارم شما نیز همچون من غرق در لذت خواندن متن روان و قابل فهم این کتاب بشوید.