مقدمه: بندر بوشهرشبه جزیره ای است که در جنوب غربی ایران و شمال شرقی خلیج فارس جای گرفته و مساحت آن 984 کیلومترمربع است. براساس سرشماری سال 1395 خورشیدی بیش از 230000 نفرجمعیت دارد. (www.amar.org.ir) پیشینه تاریخی بوشهر به عهد تمدن ایلامیان می رسد و آثاری از آن دوره در بندر بوشهر بدست آمده است(کامرون جورج،1365؛97) کهن ترین سندی که نشان از وجود خط و کتابت در فلات ایران را بدست می دهد در بوشهر بدست آمده که متعلق به دوره ایلامی ها است و سابقه آن به هزاره دوم پیش از میلاد مسیح میرسد(پزارد موریس،1384،123). در دوره ایلامی ها بندر بوشهر را لیان می نامیدند (وثوقی محمدباقر،1384،137). در عهد هخامنشیان لیان همچنان نقش بندری و تجاری خود را حفظ کرد و دولت هخامنشی در پس کرانه های لیان ، شهر تموکن  که نام دیگر آن تااوکه است را در محل فعلی برازجان تاسیس کرد. (اسدپور1395:44) در دوره ساسانیان نیز بندری نوبنیاد در شبه جزیره بوشهر ساخته شد که تاسیس آن را به اردشیر بابکان نسبت می دهند.(مظفری زاده،1395:43)

بندر بوشهر کنونی بندری جدید و شهری نوبنیاد است که حدود سیصد سال پیش در عهد نادرشاه افشار تاسیس شد و مدتی هم بندر مبارکه نادریه نامیده شد(لکهارت،1357،131). قبل از تاسیس بوشهر شهر ریشهر که در جنوب شبه جزیره قرار دارد مورد توجه بود. تاسیس بندر بوشهر نتیجه اراده نادرشاه برای ایجاد کانون تجاری و نظامی جدید در خلیج فارس بوده است. (اسدپور344،1397) بعد از نادر شاه و در عصر کریمخان زند بندر بوشهر همچنان به ترقی خود ادامه داد. حکام محلی بوشهر به منظور کسب موفقیت در رقابت تجاری با سایر بنادر و مراکز تجاری خلیج فارس، زمینه های مساعدی را برای جذب بازرگانان و دریانوردان بوجود آوردند و بدین ترتیب جایگاه بوشهر رفته رفته تقویت و مستحکم شد. به موازات افزایش اهمیت تجاری و دریانوردی تجاری در بوشهر، جایگاه سیاسی و اداری و نیز نظامی بوشهر در دوره قاجاریه ارتقا یافت. بندر بوشهر از عصر زندیه به محل سکونت و حضور نمایندگی کمپانی هند شرقی و سپس نمایندگی مقیم بریتانیا در خلیج فارس و یا همان رزیدنسی   Residency بدیل شد که بعدا به کنسولگری انگلستان تغییر یافت. نمایندگان بریتانیا از 1763 میلادی تا 1946 میلادی در بوشهر حضور داشتند. (برومند صفورا،41،1381) هلندیان نیز درسال 1738میلادی در بوشهر دارای دفتر نمایندگی تجاری بودند اما پس از قتل نادرشاه این دفتر تعطیل شداسدپور،351،1397). بعد از ماجرای هرات و تهاجم بریتانیا به جزیره خارگ و تهدید بوشهر، توجه مقامات قاجاریه به بوشهر خصوصا و خلیج فارس عموما افزایش یافت و این موضوع خود به افزایش اهمیت سیاسی و اداری و نیز نظامی بوشهر افزود. در بندر بوشهر علاوه بر بازرگانان ایرانی و مسلمان تجار غیرمسلمان اعم از ارمنی، یهودی،  زردتشتی و غیره نیز حضور داشتند و به این ترتیب جامعه تجاری خاصی که گفتمان حاکم برآن مدارا و چندگونگی فرهنگی بود شکل گرفت.سعادت محمدحسین،21،1390)

توسعه و مفهوم آن: 

واژه توسعه همانا ترجمه کلمه Development درزبان انگلیسی است. Develop به معنای ظهور است (طالبان محمدرضا،184،24) درفرهنگ انگلیسی آکسفورد واژه Development به معنای بازشدن تدریجی و بارز شدن کامل اجزای هر چیزی آمده است(باتامور،325،1357) با این وجود، تعاریف بسیار متعدد و متنوع برای مفهوم توسعه از سوی صاحب نظران بیان شده است. توسعه یک مفهوم علمی و اجتماعی است که ما به ازای عینی و تجربی دارد.توسعه تحولی چند بعدی است که البته ابعاد اجتماعی و اقتصادی آن مورد تاکید تمام نظریه پردازان این حوزه است. آمارتیاسن، توسعه را فرایند گسترش آزادی واقعی که مردم از ان سود می برند می داند.(آمارتیاسن،178،1386)  البته وی نیز اذعان دارد که بیان تعریفی از توسعه که مورد قبول همگان باشد به هیچ عنوان موضوع ساده و آسانی نیست و بنابراین در مقدمه  کتابش چنین می نویسد:  این منظر از توسعه یعنی تاکید بر آزادی بشر با دیدگاه های تنگی که توسعه را با عناوین و معیارهایی چون رشد تولید ملی، افزایش درآمدهای شخصی، صنعتی شدن، پیشرفت فناوری و یا مدرنیزه شدن مشخص می کنند در تضاد است. (آمارتیاسن،113،1383) با تمام این تفاوت ها و تعارضاتی که بین صاحب نظران وجود دارد می توان گفت که هدف توسعه در یک کلام ارتقا کیفیت زندگی است. (ملایی مریم،22،1395).

اگر توسعه را یک فرایند پویا و همه جانبه در نظرآوریم که طی آن جامعه از ایستایی و رکود دور شده و با انجام تغییرات ناگزیر، زمینه های پویایی و تکامل حیات فردی و اجتماعی اعضای جامعه را فراهم می کند آن گاه می توان باصراحت به این موضوع اشاره کرد که مهمترین نمود و مظهر این نوع از توسعه همانا در ابعاد اجتماعی و اقتصادی همراه با دسترسی عادلانه افراد به فرصتها و آزادی ها ظاهر خواهد شد.

بوشهر در عصر قاجاریه به علت شرایط وزمینه های موجود از اقتصادی پویا و اجتماعی فعال برخوردار بود اما در دوره بعد با بروز موانع این اقتصاد پویا و جامعه فعال دچار رکود و رخوت شد .بوشهر در مقایسه با سایر بنادر و کانون های تجاری خلیج فارس در عصر قاجاریه شهری بزرگ و پرجمعیت بود که از امکانات رایج آن روزگار بهره می برد. تاسیسات جدیدی شهری، امکانات فرهنگی، چاپ و انتشار روزنامه و کتاب بخشی از این امکانات بود. ورود و آشنایی مردم بوشهر با مظاهر جدید و مدرن همچون گمرک، پست، بیمارستان، تلگراف و تلفن و حتی فوتبال زمینه های ارتقاء سطح زندگی و خدمات را در بوشهر افزایش داده بود. به موازات این خدمات و امکانتات شهری، فعالیت های مدنی، اجتماعی نیز در بوشهر از سطح قابل قبولی در مقایسه با همگنان خود برخوردار بود. جامعه روشنفکری بوشهر، تجار و بازرگانان و حتی علما در عرصه فعالیت های مدنی و اجتماعی پیشتاز بودند و مشارکت داشتند. وقف و گسترش آن در این دوره از تاریخ بوشهر بی نظیر و  بی مثال هست. همان اندازه که تجارت و اقتصاد بوشهر در آن دوره گسترش یافت وقف و اوقاف نیز گسترش یافت این در حالی است که بنا به اظهارات مقامات وقف  در حال حاضر اوقاف در بوشهر ضعیف و نحیف است و دست اندازی و دست درازی به اراضی وقفی به شدت افزایش یافته است. (مدیر کل اوقاف بوشهر، هفته وقف،1397)

بوشهر در آن عصر شهری نسبتا توسعه یافته بود که بزرگترین معیار توسعه یافتگی آن همانا استقرار جامعه ای تجاری قدرتمند از یکسو و جایگاه بوشهر در اقتصاد ایران از سوی دیگر بود. این وضعیت باعث افزایش سطح زندگی در بوشهر و  ارتقا کیفیت حیات اجتماعی شده بود اما از اواسط قرن بیستم میلادی این وضعیت دچار خدشه شد و با بروز علایم و موانع متعدد جایگاه بوشهر در اقتصاد ایران تضیف شد و بوشهر از امکانات زمانه دور افتاد و به شهری محروم و درجه سوم بدل شد. بر این اساس پرداختن به موانع توسعه بوشهر بدون توجه به زمینه ها و تحولات تاریخی امکان پذیر نمی باشد و این هدفی است که این پژوهش آن را دنبال می کند. درباره مساله این پژوهش و موضوع مورد بحث مطالعه ای صورت نگرفته و به طور پراکنده در مطبوعات محلی مطالبی انتقادی درباره محرومیت و عقب ماندگی نتطقه مطرح شده است اما مقاله یا کتاب و یا اثری که بطور ویژه به این مقوله و موضوع نقد و بررسی موانع توسعه بوشهر بپردازد وجود ندارد و این تحقیق نخستین تحقیق از این نوع است.

ادامه دارد...

(هفته نامه نسیم جنوب - سال بیست و چهارم - شماره 970)