ضرورت مطالعه در مباحث توسعه و برنامه‌ریزی اقتصادی

دکتر ابراهیم حیدری

با توجه به ماهیت پویای مناسبات، شرایط و ضرورت های بهبود سطح زندگی و اندیشیدگی و همچنین ماهیت چند بعدی زندگی انسان امروزی نمی توان هیچ کتاب یا رخداد بشری را منحصراً به عنوان تاثیرگذارترین پدیده بر زندگی فردی یا جمعی نام گذاشت.  همچنین پدیده‌ها و رخدادهای واقعی از جمله آثار مکتوب مهم و فراگیر به مثابه عناصر بستری  رودخانه حیات فکری، علمی، اجتماعی و فرهنگی بشر می‌مانند که در گذر زمان صیقل شده،  تکامل یافته و عیاری نو به خود می‌گیرند  و در عصر حاضر نیز با توجه به حجم و سرعت بالای انتشار فراگیر اطلاعات از محتوا دگرگون می‌شوند.  از این رو بهتر است با توجه به دو حقیقت بنیادین چند بعدی بودن زندگی بشر و تکامل طبیعی محتوای آثار مکتوب به مقوله‌ی تأثیرگذاری کتاب پرداخت.

اینجاست که لازم می‌دانم، ثأثیرگذارترین متون را با قید محدوده‌ی زمانی زندگی (گذشته تا اکنون) و بر حسب حوزه‌های مختلف معرفی نمایم.

حوزه‌ی تخصصی من اقتصاد است، این حوزه مشتمل بر شاخه‌ها و گرایش‌های متنوعی است. 

صرف نظر از الزامات شغلی، آموزشی و پژوهشی، معتقدم اقتصاد توسعه فراگیرترین شاخه در حوزه‌ی مطالعات اقتصادی است. در این زمینه آثار اقتصاددانان غیرایرانی از جمله کتاب «نگاهی نو به جهانی شدن» از ژوزف استیگلیتز  و کتاب «توسعه به مثابه آزادی» از آمارتیاسن  را به عنوان متونی فراگیر و تأثیرگذار می‌دانم. از میان اقتصاددانان ایرانی  نیز آثار دکتر همایون کاتوزیان (دو کتاب اقتصاد سیاسی و ایرانیان) و اثر جامع و ماندگار مرحوم دکتر حسین عظیمی (مجموعه تک جلدی تحت عنوان اقتصاد ایران: توسعه، برنامه‌ریزی ، سیاست و فرهنگ) را تأثیرگذارترین آثار در شکل گیری دیدگاه خود در زمینه‌ی اقتصاد توسعه می‌شناسم.

کتاب «نگاهی نو به جهانی شدن» حاصل40 سال شناخت و بررسی نقاط قوت و ضعف اقتصاد بازار توسط استیگلیتز است. نویسنده در قالب این اثر ادعاهای کلی نظام سرمایه‌داری جهانی و اجماع واشنگتنی در مورد کارآمدی بازار آزاد و همچنین بهبود رفاه در بستر تجارت آزاد بین‌الملل  را مورد تردید قرار می‌دهد. شایان ذکر است استیگیتز از جمله اقتصاددانانی است که بر مدلهای بومی توسعه تأکید دارد و معتقد است نمی‌توان نسخه واحدی برای توسعه تمامی کشورها تجویز نمود و لذا توصیه‌های سیاستی مورد نظر سازمانهای بین‌المللی از جمله بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول و سازمان تجارت جهانی  را برای کشورهای جهان سوم متضمن راهبردهایی موفق برای خروج از دام عقب ماندگی و فقر نمی‌داند.  

کتاب «توسعه به مثابه آزادی» از آمارتیاسن اقتصاددان هندی برنده جایزه نوبل می‌باشدکه در سال ۱۹۹۹ منتشر شده است. آمارتیاسن بازار آزاد را مکانیزم ضروری برای دستیابی به آزادی و توسعه می‌داند و در این کتاب استدلال می‌کند که توسعه اقتصادی مستلزم وجود نهادهایی کارآمد و برخورداری فراگیر آحاد مردم از مجموعه‌ای  گسترده از آزادی‌های ابزاری است از جمله: آزادی‌های سیاسی، آزادی‌های  اجتماعی،  آزادی‌های  اقتصادی ، آزادی اطلاعات (شفافیت و تضمین آن) و نظام حمایتی. در این کتاب فقدان حداقل یکی از اشکال آزادی به عنوان فقر محسوب می‌شود. 

کتاب «اقتصاد سیاسی ایران» کاتوزیان بنا به گفته او حاصل چندین سال مطالعه و تحقیق ایشان در زمینه‌ی دیدگاه ها و واقعیات توسعه جوامع پیشرفته و هم چنین جامعه و فرهنگ ایرانی است. نویسنده در این کتاب وقایع و رخدادهای مهم تاریخ ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی را با تأکید بر جوانب اقتصادی و سیاسی و بر پایه ی نظریه‌ی استبداد ایرانی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد. به نظر اینجانب این اثر غنی‌ترین و جامع‌ترین منبع در زمینه‌ی تاریخ اقتصاد ایران و همچنین تبیین فرآیند تاریخی رابطه قدرت سیاسی و اقتصاد در ایران قرن 19 و 20 می‌باشد. کتاب «ایرانیان» دکتر کاتوزیان نیز به توصیف تاریخ ایران از آغاز امپراتوری پارسیان تا امروز اختصاص دارد. موضوع کتاب چیستی، چگونگی و چرایی تاریخ ایران است. 

کتاب «اقتصاد ایران» (توسعه ، برنامه ریزی ، سیاست و فرهنگ) از دکتر عظیمی دربردارنده دیدگاه های نویسنده در زمینه راهبردهای توسعه اقتصادی ایران از ابعاد و زوایای مختلف از جمله فرهنگ، آموزش، تمدن، نهادسازی و... می‌باشد . این اثر به عنوان منبعی مفید، نافذ و جامع در حوزه اقتصاد ایران و اقتصاد توسعه شناخته می‌شود.  زنده یاد دکتر عظیمی با تحلیل‌های متمایز خود در حوزه‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی  نقشی جاودانه در آموزش اقتصاد توسعه و برنامه‌ریزی در  ایران دارد. 

مطالعه این آثار را برای دانشجویان رشته‌های اقتصاد و رشته‌های مرتبط و همچنین علاقمندان به مباحث توسعه و برنامه‌ریزی اقتصادی قویاً توصیه می‌نمایم. 

 به علاوه، اینجانب بنا به ماهیت رشته‌ی تخصصی و همچنین علاقمندی شخصی، کم و بیش در سایر زمینه‌ها از جمله در حوزه‌های فلسفی، سیاسی، و تا حدودی روانشناسی نیز در سطح عمومی ( نه درسی و تخصصی) مطالعه می‌کنم.  بدینسان، در حوزه  فلسفی کتاب «چنین گفت زرتشت» از فردریش نیچه فیلسوف آلمانی را از تأثیرگذارترین آثار می‌شناسم. 

کتاب «چنین گفت زرتشت» مهم‌ترین اثر فلسفی نیچه است و شخصیت اصلی این کتاب شخصی به نام زرتشت می‌باشدکه نامش از زرتشت پیامبر ایرانی گرفته شده‌ است. نیچه در این کتاب عقاید خود را از زبان این شخصیت بیان می‌کند. این کتاب عقاید نیچه در مواردی چون، ابرانسان ، اراده قدرت  و بازگشت جاودانه  به کامل‌ترین شکل خود به زبان رمان و به صورتی جذاب و در خور تأمل بیان می‌کند.

 در حوزه سیاست اثر نفیس «مشروطه ی ایرانی» از دکتر ماشالله آجودانی  را مفید و حائز تأثیرگذاری بالا می‌دانم.  نویسنده در این کتاب  با نگاهی کلی و تحلیلی در مورد مشروطه،  روابط بین قدرت و حکومت و روشنفکری را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داده  است. احسان یارشاطر می‌گوید: «من هیچ کتابی را نمی‌شناسم که مانند این کتاب مشکل عمیق و اساسی ایران را در دوران معاصر برای پیشرفت علمی و صنعتی و اقتصادی به درستی آشکار کرده باشد. اگر امروز بخواهم یک کتاب فارسی را درباره تاریخ مشروطیت مقدم بر سایر کتب توصیه کنم همین کتاب است».

در زمینه ی روانشناسی کتاب «انسان در جستجوی معنا» از ویکتور فرانکل را از جمله آثار  فوق‌العاده تأثیرگذار به ویژه برای غیرمتخصصان علاقمند به مطالعه متون روانشناسی می‌دانم. نویسنده این کتاب را در دو بخش نوشته است، بخش اول شامل خاطرات او از زمان حضورش در اردوگاه کار اجباری آشویتس است و بخش دوم آن نیز مربوط به لوگوتراپی یا معنادرمانی که مکتب تخصصی وی می‌باشد.  دکتر ویکتور فرانکل باور دارد چیزی که موجب ناامیدی و یاس در انسان می‌شود، نتیجه شکست انسان در یافتن معنا و هدف و نداشتن احساس مسئولیت در زندگی است.