چرا مهاجرت می کنند؟

دکتر عبدالرسول هاشمی

تاریخ مهاجرت پیشینه ای به قدمت تاریخ بشریت دارد. همواره انسان ها به صورت فردی، گروهی، قومی و به دلایل مختلف زادگاه و خواستگاه خود را ترک و به دیگر جوامع و سرزمینها مهاجرت کرده اند. این پدیده با شکل گیری انقلاب صنعتی در غرب و روند مدرنیزاسیون شکل جدیدی به خود گرفته است. عدم تعادل های منطقه ای و ملی، بیکاری و فقر و از طرفی دیگر چشم انداز زندگی بهتر در مناطق شهری و توسعه یافته همواره انسانها را به مهاجرت ترغیب کرده است. 

از دیدگاه توسعه ای در مجموع سوالات زیر مرتبط با مسئله مهاجرت تعیین کننده است: آیا مهاجران پس از مدتی اقامت در کشور مقصد حاضر به برگشت به موطن خود هستند؟  آیا این مهاجرت به انتقال تجربیات و دانش و مهارت و سرمایه اقتصادی به داخل کشور منجر می شود یا خیر؟ و یا صرفا مسیری یک طرفه است؟ آیا به ازاء مهاجرت به خارج، به داخل کشور مهاجرتی صورت می گیرد و گروه مهاجرین به داخل کشور چه کسانی و با چه سرمایه فرهنگی و انسانی و اقتصادی هستند؟  

در مقیاس ملی سرمایه انسانی از اصول اولیه توسعه و پیشرفت یک کشور است. هر کشوری ترجیح می دهد بدون صرف هزینه، نیروی متخصص و جوان و تحصیل کرده را به داخل کشور جذب کند. در این معادله کشوری برنده است که نسبت مهاجرین متخصص و نخبه بیشتری را به خود جذب کند. این را هم ناگفته نماند که جریان مهاجرت معمولن از کشورهای توسعه نیافته و کمتر توسعه یافته به کشورهای توسعه یافته و به اصطلاح جهان اول است و این امر خود موید تاثیر نیروی انسانی در رشد و توسعه اقتصادی هر کشور است. براین اساس خروج نیروی تحصیل کرده و متخصص و عدم برگشت آنها به وطن به ضرر و زیان کشور مبدا و به نفع کشور مقصد است اما در شرایط فعلی ایران و با توجه به واقعیات موجود کمتر کسی است که پس از مهاجرت از ایران قصد به بازگشت به کشور داشته باشد. و آن چه نیز از مهاجران خارجی نصیب ایران می شود عمدتا خیل عظیم مهاجران افغانستانی فاقد مهارت و تخصص است که به دلیل جنگ و فقر ناچار به ورود به کشور شده اند. 

با این وجود آن چه در شرایط کنونی ایران مسئله اجتماعی تلقی می شود مهاجرت نخبگان و متخصصان است که عمدتا طبقه متوسط شهرنشین را تشکیل می دهند. طبق آمارهای رسمی این مهاجرت ها در سالهای اخیر شدت بیشتری یافته است. به گزارش مهر، بر اساس آخرین آمار موجود قابل استناد، جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا در سال ۲۰۲۰ میلادی ۱.۸ میلیون نفر است که ۲.۳ درصد از جمعیت ایران را تشکیل می‌دهد. در واقع جمعیت مهاجران ایرانی در مقایسه با ۳۰ سال گذشته 2/2 برابر شده و از ۸۲۰ هزار نفر به ۱.۸ میلیون نفر رسیده است. به سادگی می توان این مهاجرت ها را به شرایط دشوار معیشتی و اقتصادی نسبت داد. اما باید گفت بسیاری از مهاجران معمولا دچار مشکلات حاد معیشتی نیستند و به نسبت طبقات فقیر و کم بضاعت از وضعیت رفاهی مناسب تری برخوردارند. از این رو فقر اقتصادی توضیح دهنده کاملی از این نوع مهاجرتها نیست.

در توضیح باید گفت طبقه متوسط جدید شهرنشین در ایران برخاسته از روند مدرنیزاسیون در صد سال اخیر و پیوند نزدیکی از لحاظ خاستگاه فرهنگی با جهان غرب دارد. منظور از غرب صرفا غرب جغرافیایی نیست بلکه مولفه هایی مانند رفاه، پیشرفت و آزادی های فردی و اجتماعی، محترم شمردن حقوق فردی و حق مالکیت و غیره است. به تعبیر وبری آنها را می توان تیپ ایدآل در جامعه آرمانی غرب دانست. این که تا چه حد چنین شرایط در غرب حاکم است خود بحث دیگری است. اما جاذبه چنین چشم اندازی فراتر از صرفا بعد اقتصادی است بلکه مجموعه ای از ساختارهای اجتماعی و فرهنگی است که موجب جذب مهاجران می‌شود. در ادبیات توسعه از مفهوم طرد اجتماعی برای توضیح علل فقر اجتماعی استفاده می شود. در این معنی فقر اجتماعی فراتر از بعد اقتصادی است و به فرایند ساختاری طرد افراد از روند اصلی حیات سیاسی و اقتصادی و اجتماعی گفته می شود. آن چه این جا اهمیت می یابد احساس تعلق است. احساس تعلق به ملیت، کشور و سرزمین. اگر روند اداره کشور به گونه‌ای باشد که بخش زیادی از طبقه متوسط از روند تصمیم‌گیری کنارگذاشته شوند، احساس تعلق ملی تضعیف شود. اگر افراد حس کنند منافع فردی شان در تعارض با منافع جمعی قرار می دارد آن گاه قابل انتظار است که منافع فردی در اولویت آنان باشد. مگر آن که منافع جمعی را طوری تعریف کنیم که منافع فردی را دربرگیرد. بنابراین برای این که جلو خروج سرمایه های انسانی از کشور گرفته شود بهترین راه مشارکت دادن افراد در اداره امور کشور و توسعه همه جانبه و مردم محور است.

هفته نامه نسیم جنوب- سال بیست و چهارم - شماره 984