حسن رضوي پژوهشگر و نويسنده کتاب «تاريخ جزيره خارگ» در مصاحبه با نسيم جنوب: 

جزيره خارگ؛ از منظر موقعيت تاريخي و باستاني يک موزه تاريخ اقوام است

جزيره خارگ مي‌تواند عنوان يکي از مهمترين مقاصد گردشگري تاريخي و طبيعت‌گردي به سراسر دنيا معرفي گردد 

-در ابتدا خودتان را معرفي کنيد؟

- فرزند جزيره خارگ هستم و سخت دل‌بسته آن. خانه پدري‌مان نزديک دريا بود و هنوزم هست. صبحگاهان با صداي دريا از خواب بيدار مي‌شدم و صداي مرغان دريايي و همهمه جاشواني که براي کسب روزي حلال به دريا مي‌رفتند. شيفته دريا بودم و اغلب در حال ماهيگيري در ساحل نزديک خانه. ايام کودکي ما با جنگ گذشت و نفير موشک‌ها و انفجار بمب‌ها. بعد دوران جنگ‌زدگي آغاز شد که چند سالي همچون همه مردم خارگ آواره ديگر شهرها و روستاها بوديم. فارغ‌التحصيل رشته شيمي از دانشگاه خليج فارس بوشهر هستم و بعدها کارشناسي ارشدم را در رشته مديريت گرفتم. سال 1387 با هفته‌نامه نسيم جنوب بوشهر و دکتر قيصي‌زاده آشنا شدم و اولين مطلبم با عنوان «دي رجب، آخرين دي‌زار خارگ» در شماره 501 نسيم جنوب در ارديبهشت همان سال به چاپ رسيد و اين همکاري در طول شانزده سال گذشته همچنان ادامه داشته است.

- اولين کار شما در عرصه نويسندگي چيست؟

- نويسندگي را با نوشتن داستان کوتاه آغاز کردم و اولين داستانم با عنوان «جزيره جنگ» در سال 1387 موفق شد در سه جشنواره آن سال يعني جايزه ادبي يوسف، جشنواره قلم سبز و جشنواره دوران طلايي نفت حائز رتبه برتر شود. اما اولين کتابم با عنوان «چند مي‌گيري تا جزيره، ناخدا؟» در سال 1397 به چاپ رسيد. اين کتاب شامل شش داستان نيمه بلند است که در جغرافياي جنوب و جزيره خارگ مي‌گذرد. کتاب با تکيه بر مولفه‌هاي ادبيات جنوب خوشبختانه مورد توجه خوانندگان قرار گرفت و موفق شد در بخش ويژه جشنواره ادبي بوشهر در سال 1398 شايسته تقدير شناخته شود.

- چه شد که کتاب تاريخ جزيره خارگ را نوشتيد؟

- سال 1386 در بيابان‌هاي اطراف دارخوين خوزستان پيرمردي را دارم که در گوشه‌اي از يک تاسيسات نفتي در حال ساخت تنها نشسته بود و در خودش بود. بعد که هم‌کلام شديم ديدم که خود از تبعيدي‌هاي خارگ در زمان شاه بوده که خاطرات بسيار جالبي از جزيره من داشت. شب دعوتش کردم به اتاقم و همه آن خاطرات را ثبت کردم. اما نمي‌دانستم با اين خاطرات چه مي‌خواهم بکنم. خارگ تاريخي بس بزرگ و پر از ناگفته دارد که بسياري از وقايع آن هنوز بصورت تاريخ شفاهي است و از گذشتگان سينه به سينه به ما رسيده است. هگل مي‌گويد «تاريخ خاص و عيني هر قومي هنگامي آغاز مي‌شود که به صورت تاريخ‌نوشته درآيد.» پدرم خاطره‌گوي بسيار خوبي بود و حافظه تاريخي بسيار خوبي داشت. مراودات او با قديمي‌هاي جزيره موجب شد که بسياري از خاطرات شفاهي خارگ در ذهن من ثبت و ضبط شود. براي مثال عنبر وطن‌دوست که خود از تفنگچيان کدخدا احمدي در حوالي سال‌هاي 1320 بود، ساعت‌ها در مغازه پدر مي‌نشست و از شب دستگيري کدخدا توسط فتح‌الله خان حيات‌داودي و آن سرنوشت غريبي که براي کدخداي خارگ رقم خورد تعريف مي‌کرد. عبدالخالق ابراهيمي از ماجراهاي سفر صيادي خود در هفتاد سال قبل تعريف مي‌کرد که سه ماه به طول مي‌انجاميد. دکتر مادرزاد غريبه‌اي بود که بدون هيچ گذشته‌اي به جزيره آمد و سال‌ها به مردم خارگ خدمت کرد و بدون هيچ نشاني ناگهان رفت. او در حافظه تاريخي مردم ماند و ماندگار شد. خوب اين‌ها و بسياري نقل‌هاي شفاهي ديگر در هيچ‌يک از منابع تاريخي نيامده و اگر راهي به متون تاريخي پيدا نمي‌کردند سرنوشت‌شان جز فراموشي نبود.

- چگونه به چارچوب فعلي کتاب رسيديد؟

- ابتداي کار با ثبت و ضبط تاريخ شفاهي به صورت مصاحبه و پژوهش‌هاي ميداني آغاز شد و بعد با کار تحقيق در منابع تاريخي مکتوب ادامه يافت. جزيره خارگ به عنوان مرکز ثقل رويدادهاي مهم تاريخ خليج‌فارس در طول تاريخ چندين بار توسط کشورهاي مختلف اشغال شده است. براي مثال در دوره صفويه به دست پرتغالي‌ها افتاد. در دوره زند و حکمراني کريم‌خان زند به دست هلندي‌ها افتاد و آن ماجراهاي عجيب که براي ميرمهناي بندرريگي و خانواده‌اش اتفاق افتاد. جزيره سه بار توسط قواي انگليس اشغال شد، دو بار در سال‌هاي 1838 و 1856 به بهانه محاصره هرات توسط محمدشاه و ناصرالدين شاه قاجار و يک بار در زمان جنگ جهاني اول در سال 1913 ميلادي در زمان سلطنت احمدشاه قاجار. تازه بعد از تحقيقات بسيار متوجه شدم که چه کار سختي در پيش دارم. مجموعه اين حوادث و رويدادها در زمان حکمراني خوانيني اتفاق افتاده بود که بر مناطق ساحلي استان بوشهر و جزيره خارگ حکمراني مي‌کردند. اغراق نيست اگر بگويم حدود دوازده سال طول کشيد تا توانستم به چارچوب فعلي کتاب برسم که خارگ حدود سيصد سال تحت حاکميت سه خاندان بزرگ ساحلي بوده، يعني زعابي‌ها حدود 150 سال، آل مذکور 50 سال و حيات‌داودي‌ها 100 سال بر خارگ و مناطق تابعه ساحلي حکم راندند. در اين سيصد سال تعداد 18 خان، خان‌زاده و کدخدا بر جزيره خارگ حکمراني کرده‌اند. اين گونه بود که کتاب تاريخ جزيره خارگ بر اساس فراز و فرود سه خاندان زعابي، آل‌مذکور و حيات‌داودي شکل گرفت و به رشته تحرير درآمد.

- در نوشتن اين کتاب از چه منابع و مستندات استفاده کرده‌ايد؟

- به گواه ليست منابع ذکر شده در پايان کتاب، براي نوشتن تاريخ جزيره خارگ از يکصد و بيست عنوان کتاب شامل کتاب‌هاي فارسي و يا ترجمه شده استفاده شده است. حدود چهل عنوان نيز از کتاب لاتين استفاده شده و بخشي زيادي از اطلاعات آن‌ها براي اولين بار است که توسط نگارنده ترجمه و منتشر مي‌شوند. همچنين تعدادي از مقالات علمي نيز مورد استفاده قرار گرفته که همه آن‌ها با ذکر منابع در پانويس کتاب و در فهرست منابع آمده‌اند. يکي از منابع خوب و معتبر در نوشتن اين کتاب، سازمان اسناد و کتابخانه ملي ايران بود که پس از پژوهش‌هاي بسيار حدود هزار و دويست سند از اين سازمان خريداري و در کتاب مورد استفاده قرار گرفت. شرح پيدا کردن برخي اسناد خود حکايت ديگري است که به برخي از آن‌ها در پايان کتاب اشاره کرده‌ام. کتابخانه مجلس شوراي اسلامي نيز مخزني از بهترين و مهمترين کتابها، روزنامه‌ها و مجلات را در دل خود جاي داده، خصوصا اين‌که هم‌استاني خوب‌مان آقاي فاطمي‌نژاد در آن‌جا لطف بسياري در يافتن منابع به من داشتند. يکي ديگر از بهترين منابعي که در چند سال اخير در اختيار پژوهشگران و علاقمندان به تاريخ قرار گرفته کتابخانه ديجيتالي قطر هست که شخصا بهره فراواني از آن برده‌ام. هر چند اغلب گزارش‌هاي موجود در اين اسناد به خط تحريري انگليسي است که بازنويسي و ترجمه آن‌ها کار بسيار طاقت‌فرسايي بود.

- آيا اطلاعات جديدي در اين کتاب آورده‌ايد که قبلا در جاي ديگري نيامده است؟

- بله. اطلاعات زيادي در اين کتاب براي اولين بار است که منتشر مي‌شود. براي مثال اگر بخواهم به چند مورد اشاره کنم يکي حضور انگليسي‌ها در خارگ طي سال‌هاي 1838 و 1856 است که رويدادهاي آن به تفصيل و با جزئيات بسيار نوشته شده و اغلب از منابع دست اول لاتين استفاده شده است. يا در خصوص همکاري حيدرخان حيات‌داودي با انگليسي‌ها براي اولين بار قراردادهاي رسمي بين ايشان منتشر شده است. درباره اميرعلي‌خان حيات‌داودي با کمک اسناد کتابخانه ديجيتالي قطر به اطلاعات بسيار خوبي از فرزندان منتسب به او به نام‌هاي شيخ معصوم در گناوه و شيخ سلمان در خارگ دست يافتم که به تفصيل نوشته شده و شجره‌نامه احتمالي وي آورده شده است. درباره فتح‌الله خان حيات‌داودي گزارش‌هاي بسيار خوبي از سازمان اسناد و کتابخانه ملي ايران به دست آمد که در روشن ساختن زواياي تاريک اختلافات خان با کدخدا احمدي بسيار مفيد فايده بود.

- جزيره خارگ از نظر تاريخي چه جايگاهي دارد؟

- خارگ بي‌شک باستاني‌ترين جزيره خليج‌فارس است که به گواه آثار برجاي مانده در آن بيش از پنج هزار سال از قدمت و سکونت اقوام مختلف در آن مي‌گذرد. آثاري از تمدن ايلامي پنج هزار ساله، آثار هخامنشي دو هزار و پانصد ساله، آثار ساساني دو هزار ساله، آثار دوره اسلامي هزار ساله و بسياري آثار ديگر جزيره خارگ را به کلکسيوني از حضور اقوام مختلف بدل کرده است. به طور کل خارگ از منظر موقعيت تاريخي و باستاني يک موزه تاريخ اقوام است و اين پتانسيل را دارد که به عنوان يکي از مهمترين مقاصد گردشگري تاريخي و طبيعت‌گردي به سراسر دنيا معرفي گردد. خارگ همچنين در بخش اولين‌ها جايگاه ويژه‌اي در ايران و منطقه خليج فارس دارد. براي مثال اولين سيستم استحصال آب شيرين با حفر قنات در جزاير، اولين کليساي ساساني در خليج‌فارس، اولين کليساي ناقوس‌دار مسيحي در ميان کشورهاي همجوار، اولين دستگاه پيشرفته غواصي بنام «بل» در حدود ربع قرن پيش، ساخت اولين سد يا بند آبي براي آبياري زمين‌هاي کشاورزي، اولين قلعه و تجارتخانه هلندي، قديمي‌ترين زيارتگاه مسلمانان بنام ميرمحمد حنفيه، اولين ريل آهن براي حمل سنگ، اولين مدرسه غواصي در ايران با پرداخت پول و بسيار اولين‌هاي ديگر که اهميت و جايگاه اين جزيره را در طول ادوار تاريخي نشان مي‌دهد.

- جزيره خارگ از نظر دريانوردي در خليج فارس چه اهميت داشت؟

- خارگ را از ايام قديم بنام «اُم الربانين» مي‌شناختند يعني وطن ناخدايان. به اين دليل که ناخدايان خارگي در خليج‌فارس از شناخته‌ترين «راه بلدها» يا معلمان دريانوردي در سواحل بودند و تمام کشتي‌هاي تجاري براي وارد شدن به بنادر و مناطق کم‌عمق ساحلي ناگزير به استخدام معلم‌هاي خارگي بودند چرا که آن‌ها مصب رودخانه را به مانند کف دستان خود مي‌شناختند. ديگر اهميت جزيره وجود چاه‌ها و قنات‌هاي آب شيرين بود که در تمام طول سال آب شيرين و بسيار باکيفيتي داشتند و کاروان‌هاي تجاري در مسير اقيانوس هند به خليج‌فارس در اين جزيره آب مورد نياز خود را ذخيره و انبار مي‌کردند. از ديگر امتيازهاي جزيره عمق مناسب آب در سواحل آن است که هم براي پهلوگيري کشتي‌هاي بزرگ تجاري استفاده مي‌شد و هم به عنوان پناهگاه در مقابل طوفان‌هاي دريايي.

- براي همين امتيازها بوده، که به طور مرتب مورد اشغال قرار مي‌گرفته است.

- بله، مجموعه اين امتيازها از خارگ چنان موقعيت ممتازي در خليج‌فارس ساخته بود که انگليسي‌ها بارها آن را اشغال کرده و به عنوان اهرم فشار به ايران از آن استفاده کردند که در اين راه موفق نيز بودند. جالب توجه اين‌که اولين باري که انگليسي‌ها در سال 1838 خارگ را به بهانه محاصره هرات اشغال کردند، آن قدر مجذوب خارگ و امتيازهاي آن شدند که جرج اوکلند فرمانرواي کل هندوستان گفته بود بايد کاري کنيم که خارگ به عنوان ملک طلق انگليس اعلام گردد، اين جزيره بعدها مي‌تواند سنگاپور خليج فارس گردد.

- قبل از نفتي شدن خارگ، وضعيت زندگي و مردمان آن چگونه بوده است؟

- خارگ جزيره کوچکي بود با مردمي اندک در حدود يک‌صد نفر که امرار معاش‌شان از راه دريا بود و ماهيگيري و صيد مرواريد. مرواريد خارگ از جمله باکيفيت‌ترين مرواريدهاي خليج فارس محسوب مي‌شد که خواهان بسياري داشت و تاجران مرواريد يا طواش‌ها هر ساله از سواحل عربي به خارگ مي‌آمدند تا اين متاع گرانبها را خريداري کنند. صيادان مرواريد خارگي علاوه بر صيد مرواريد در سواحل خارگ، به آب‌هاي اطراف بحرين نيز مي‌رفتند. آن‌ها بسيار هوشمند بودند و در مواجه با کارفرمايان هلندي و يا حکمرانان داخلي به عمد مرواريدي صيد نمي‌کردند تا محل‌هاي صيد را مخفي نگه دارند. خارگي‌ها همچنين به سفرهاي دوردست دريايي تا هندوستان و زنگبار مي‌رفتند و به مبادله کالاهاي تجاري مي‌پرداختند. برخي در فصل رسيدن خرما به بصره مي‌رفتند و به کار خرماچيني مي‌پرداختند. اندک کشاورزي هم داشتند و لوبيا، عدس، گندم و صيفي‌جات از محصولات توليدي جزيره بود که البته به مصرف خود جزيره‌نشينان مي‌رسيد.

- مردم خارگ بيشتر تحت تاثير فرهنگ و آداب و رسوم کجا قرار دارند؟

- آداب و رسوم مردم خارگ در گذشته متاثر از نواحي ساحلي حاشيه خليج فارس، هم در بخش ايراني و هم در بخش عربي بود. زيرا مراودات بسياري با اين نواحي داشتند. براي مثال نوع پوشش در قديم هم پوشش عربي بود و هم پوشش ايراني و در زبان نيز به همين گونه بود. نکته جالب توجه زبان مردمان خارگ است که نوعي گويش منحصر بفرد است. اين گويش با آن‌که زبان نيست اما افعالي در خود دارند که صرف‌پذيرند. بومي‌هاي خارگ تلاش زيادي دارند تا اين گويش را به نسل‌هاي بعدي انتقال دهند. برخي فرهنگ‌ها از جمله مراسم زار و ليوا از مناطق دوردست آفريقا از جمله زنگبار به همراه بردگان به اين جزيره آورده شده و تا امروز هم به عنوان موسيقي درمان مورد استفاده قرار مي‌گيرند. در نوع معماري نيز مي‌توان اين شباهت‌هاي فرهنگي را ديد مثلا استفاده از حصير و چوب چندل در ساخت سقف خانه‌ها که در جنوب ايران کاربرد فراواني داشت. همچنين استفاده از انواع چوب‌هاي ديگر براي ساخت لنج‌هاي چوبي که در آفريقا، کشورهاي حاشيه خليج فارس و نوار ساحلي ايران متداول بود. از جمله ويژگي فرهنگي مردم خارگي اين‌که همواره به اخلاق نيکو و سيرت حسنه معروف بوده‌اند چندان که احمد فرامرزي درباره آنان مي‌گويد «بي‌اندازه بااخلاقند. دروغ نمي‌گويند. دزدي نمي‌کنند. آن‌چنان باعفت‌اند که بالاخانه درست نمي‌کنند که مبادا داخل خانه همسايه را ببينند. در دو طرف خليج‌فارس محبوبند و ذره‌اي ميان اهل سنت و شيعه اختلاف وجود ندارد».

- چرا به نظر مي‌رسد که مردم اين جزيره از صنعت و حضور نفتي‌ها در اين جزيره راضي نيستند؟

- مردمان خارگ در طول تاريخ، حوادث سختي را پشت سر گذاشته‌اند و اضطراب، نگراني و ترس هميشه همراه آنان بوده و هست. آن‌ها بارها تا آستانه ازدست دادن خانه و کاشانه خود پيش رفته‌اند. براي مثال يک زماني هلندي‌ها قصد داشتند مردمان خارگ را بيرون کرده و هشتاد خانوار چيني را جايگزين آن‌ها کنند. سه بار قواي متجاوز انگليس اين جزيره را اشغال کرد و انديشه تملک جزيره را داشتند که با عقب‌نشيني ايران از هرات افغانستان اين موضوع منتفي شد. بعد از خروج انگليسي‌ها هجوم سربازان لاري که جمعيت‌شان بيش از جمعيت خارگ بود باعث شد مردم به جزيره فيلکه کويت مهاجرت کنند، زيرا توان سير کردن شکم سربازان را نداشتند. در سال 1312 خارگ براي زندانيان حبس ابد در نظر گرفته شد و دستور داده شد بوميان جزيره به مکان ديگري منتقل شوند. حتي قيمت اراضي و ابنيه و باغات شخصي ساکنين جزيره نيز جمعا به مبلغ سيصد و هفتاد و پنج هزار ريال برآورد شد که به دليل بي‌پولي دولت اين موضوع مسکوت ماند. در سال 1333 مردم خارگ از ظلم و رفتار ناهنجار چاقوکش‌هاي تبعيدي مجبور به مهاجرت به کويت شدند. در سال 1350 شهريار شفيق پيشنهاد داده بود که به دليل محدوديت ساختمان‌ها، بومي‌ها در صورت ازدواج و بچه‌دار شدن به بيرون از جزيره منتقل شوند. در زمان جنگ با عراق مردمان خارگ تا آستانه از دست دادن کاشانه خود پيش رفتند، چند سالي جنگ‌زده شدند و آواره شهرها و روستاها، اما بازگشتند و زندگي از سر گرفتند. آخرين بار هم در زمان يکي از وزيران پرسابقه نفتي بحث بيرون کردن مردم خارگ پيش کشيده شد که خوشبختانه به سرانجامي نرسيد. خوب مجموعه اين اتفاقات مردم خارگ را بي‌اعتماد کرده است. مردمي که هنوز خانه‌هاي‌شان سند ندارد. از داشتن برخي از خدمات ابتدايي محروم‌اند. در يافتن شغل مناسب مشکل دارند. در تردد دريايي مشکل دارند. در بخش درمان مشکل دارند. در جذب گردشگر و رونق اقتصادي مشکل دارند، ثبت احوال ندارند، اداره آب و فاضلاب ندارند، لوله‌کشي فاضلاب ندارند، لوله‌کشي گاز ندارند، خط هواپيمايي عمومي ندارند و هزاران مشکلات ريز و درشت ديگر. توقع مردم اين است که نفت با تکيه بر توان و بنيه مالي حاصل از استحصال و صدور نفت مي‌توانست به عنوان نماينده دولت بر بسياري از مشکلات مردم خارگ فائق آيد که اينگونه نشد.

- آيا اين مشکلات همچنان ادامه دارد؟

- در سال‌هاي اخير وضعيت به مراتب بهتر از گذشته شده است. مديران نسل جديد درک بهتري از شرايط روز و مشکلات پيش روي مردم دارند. هر چند مشکلات جدي و ساختاري همچنان وجود دارد اما نمي‌توان از خدماتي چون اورژانس هوايي براي بيماران، کشتي فوق‌العاده براي حمل و نقل دانش‌آموزان کنکوري، پرواز فوق‌العاده در شرايط نامساعد جوي، کمک در ساخت و نوسازي مدارس و ... تقدير و تشکر نکرد.

- آيا اين خدمات شامل حمايت در بخش فرهنگ و هنر هم مي‌شود؟

- ارتقاء و اعتلاي فرهنگ و هنر با توان اقتصادي جامعه رابطه مستقيم دارد. متاسفانه به دليل ساختار معيوب اقتصادي حاکم بر جامعه، کالاهاي فرهنگي از جمله کتاب ديگر جايي در سبد خانوار مردم ندارند و به اولويت آخر خانوار ايراني تنزل پيدا کرده‌اند. به همين ترتيب بنگاه‌هاي نشر کتاب نيز به دليل هزينه‌هاي سنگين کاغذ و چاپ و نبود تقاضا از گردونه بازار حذف و بسياري ورشکست شده‌اند. اين وسط تمام فشار اقتصادي بر نويسندگان و مولفان وارد مي‌شود که بايد تمامي هزينه‌هاي تحقيق، نوشتن، چاپ، بازاريابي و فروش را خود شخصا متقبل شوند. خوب ما راه درازي تا رسيدن به آرمان‌شهر فرهنگي داريم که در اين راه سازمان‌هاي دولتي و خصوصي مي‌توانند به کمک مولفان و اصحاب هنر بيايند.

- انتشار کتاب «تاريخ جزيره خارگ» اتفاق مهمي در حوزه تاريخ اين جزيره و تمام خليج‌فارس است. آيا حمايتي از اين کتاب توسط مسئولين جزيره خارگ صورت گرفته است؟

- متاسفانه تاکنون خير.

- برگرديم به کتاب، چه بخشي از کتاب بيشتر مورد علاقه خودتان هست؟

- شخصا علاقه زيادي به زندگي‌نوشت‌ها و کتاب‌هاي حديث نفس دارم. وقتي مشغول مطالعه کتابي هستم همواره ذهنم مشغول احوالات نويسنده در زمان نگارش کتاب است. خصوصا اين‌که کتابي قديمي هم باشد؛ اين‌که چکار مي‌کرده، چطور زندگاني مي‌گذرانده، چه حوادثي پشت سر گذاشته، چه تلاشي در پس نوشتن داشته، اطلاعات را از کجا آورده، و... به همين دليل خود نيز از قديم‌الايام عادت به ثبت وقايع داشته‌ام با عنوان روزنوشته‌ها. از جمله اين روزنوشته‌ها مطالب مرتبط با پژوهش و مسير نوشتن همين کتاب است که فکر کردم شايد افرادي مثل خودم علاقمند به خواندن چنين موضوعاتي باشند و يا پژوهشگراني که بخواهند بدانند چه مسيري براي نوشتن اين کتاب طي شده. هر چند به دليل محدوديت حجم کتاب بسياري از مطالب مجال انتشار نيافت اما خود شخصا علاقه ويژه‌اي به اين بخش از کتاب دارم. به نظرم بخش «روزنوشته‌ها» اداي دين و مجال دادن به انسان‌هايي است که فضايي در متن رسمي کتاب نداشته‌اند اما لطف و محبت‌شان را هيچ طور ديگري نمي‌شد که ارج گذاشت و جبران کرد.

- آيا کتاب ديگري در دست نوشتن داريد؟

- سال‌هاي سخت نوشتن کتاب «تاريخ جزيره خارگ» مجابم کرده بود که پس از فراغت مدتي را دور از فضاي نوشتن بگذرانم. ديگر اين‌که همواره دوست داشته‌ام به فضاي داستان‌نويسي پيشين بازگردم که در اين سال‌ها به دليل فعاليت‌هاي پژوهشي بسيار از آن دور مانده‌ام. اما تقدير چنين بود که هيچ‌کدام از دو خواسته قبلي محقق نشود و بلافاصله پروژه ديگري را آغاز کنم و آن نوشتن از شخصيتي است که رشادت‌هاي بسياري در جنگ با انگليسي‌ها از خود نشان داده است. تا چه پيش آيد.

(هفته نامه نسیم جنوب، سال بیست و ششم، شماره 1077)