محسن شريفيان

1ـ دورة پيدايش و شكل‌گيري
دورة شكل‌گيري سينه‌زني ـ شيعي، از زمان روي كار آمدن حكومت‌گران صفوي بوده است. اما از پيدايش و تكامل آن اطلاع دقيق و مستندي در دست نيست. بعضي از صاحب نظران در خصوص سينه‌زني و شكل آن ـ در اين دوره ـ روايت مي‌كنند؛ در ابتداي تشكيل اين نوع سينه‌زني، عزاداران يك دايره بزرگ را تشكيل مي‌داده‌، به صورت ايستاده با خم و راست شدن بر سر جاي خود به سينه‌زني مي‌پرداخته‌اند. اشخاصي نيز به شكل نه چندان جدي‌ نواهاي مذهبي را براي آنها سر مي‌دادند. بعد از آن كم‌كم با نظمي خاص اين دايره به چرخيدن در‌آمده و با زياد شدن جمعيت و استقبال از اين نوع سينه‌زني، دايره‌هاي ديگري هم تشكيل داده شده است.
گفتني است: در پاره‌اي از روستاهاي استان بوشهر، براي مراسم سينه‌زني، فقط يك بُر تشكيل مي‌شود. از اين رو كساني از آگاهان بوشهري ـ مانند آقاي علي دشتي ـ اينگونه سينه‌زني را، شكل ابتدايي، و مبناي سينه‌زني كنوني مي‌دانند. آنها بر اين نظرند؛ شكل سينه‌زني در اين روستاها، اصيل تر از مناطق شهري ست.
اولين مدارك مكتوب پيرامون سينه‌زني و عزاداري در استان بوشهر به دورة زنديه بر مي‌گردد. كه “كارستن نيبور” به آن اشاره مي‌كند، ولي از چگونگي آن اطلاعي به دست نمي‌دهد. تنها به اين نتيجه مي‌توان رسيد كه سينه زني در آن زمان در قالب دسته‌گردانيهاي معمول در مراسم سوگواري بوده است. بعدها شكل متمركز و مستقلي به خود گرفته است.
آنچه روشن مي‌باشد، اين است كه در اين دوره نوحه‌خواني حساسيت و نظم دوره‌هاي بعدي را نداشته است. اشعار و آهنگهاي نوحه‌خواني در اين دوره نسبت به دوره‌هاي پس از خود بسيار اندك بوده است. نقش اصلي را در اين مراسم، سينه‌زنها انجام مي‌داده‌اند، يعني مردم صرفاً براي سينه‌زدن در يك جا گرد مي‌آمدند نه براي نوحه‌خوان.

2ـ دوره پويايي و گسترش
با روي كار آمدن حكومت قاجار و حضور نوحه‌خوانان برجستة بوشهري، مانند استاد ناخدا عباس دريانورد(1255 ـ 1332)، تاريخ و سرگذشت نوحه‌خواني، رو به روشني مي‌گرايد.
بيشتر آگاهان و كارشناسان محلي، شكل‌گيري فرم فعلي سينه‌زني سنتي بوشهر را از اين زمان مي‌دانند. آنان ناخدا عباس دريانورد را پايه‌گزار شيوة نوحه‌خواني به سياق كنوني مي‌دانند.
اغلب اطلاعات بدست آمده از اين دوره در قالب گزارشهاي معدود و پراكنده‌اي است كه در مطبوعات عصر قاجار به چاپ رسيده‌اند. نيز مي‌توان به نوحه‌هاي دعاگونة بازمانده از اين دوره نيز اشاره نمود.
در اين دوره مي‌توان به كثرت نوحه‌ها و آهنگهاي دل‌چسب سينه‌زني اشاره نمود. همچنين سادگي و رواني نوحه‌هاي ساخته شده، و اوج ايجاد ارتباط با سينه‌زنان و تماشاچيان، را بر آن افزود.
شعرهاي نوحه‌سرايي در اين دوره از نظر ادبي و فصاحت و بلاغت تا اندازه‌اي سُست و در پاره‌اي جاها مضامين آن از ديدگاه تاريخي تحريف شده است. اما اين موضوع به دليل زيبايي آهنگهاي انتخاب شده بر روي اشعار، محسوس نبوده.
در اين دوره به تأثير از نوحه‌خوانان پيشين، تُن صداي نوحه‌خوانها در هنگام خواندن همچنان بالا بوده است. از عمده‌ترين دلايل اين نوع خواندن، رسا بودن و كاربرد صداهاي زير، در پوشش دادن انبوه جمعيت سينه‌زنان و شنوندگان بوده و تا پيش از بوجود آمدن و استفاده از بلند‌گوه‌هاي صوتي همچنان ادامه داشته است.
يكي ديگر از ويژگيهاي اين دوره، بداهه‌خواني بوده است. چه، اغلب نوحه‌خوانان اين دوره خود از شاعران و نواسازان اين گونه موسيقي محسوب مي‌شده‌اند.
در اين دوره، نوحه‌خوانان با ايراد سخنراني‌هاي كوتاه در بين هر نوحه، در آماده كردن مستمعين براي شنيدن نوحه‌هاي خود بسيار مؤثر واقع مي‌شده‌اند. از اين رو در برقراري ارتباط با سينه‌زنان بسيار موفق بوده‌اند. اين موضوع استفادة نوحه‌خوانان از تكنيكهاي روضه‌خواني را مشخص مي‌سازد.
پس از پايان گرفتن حكومت قاجار و روي كار آمدن حكومت رضا شاه و تلاش ايشان در جلوگيري از برگزاري مراسم سوگواري در ايران، بندر بوشهر همچون ديگر مناطق ايران در برگزاري علني مراسم سينه زني دچار مشكل شد. در نتيجه نسبت به دوره‌هاي قبل تحول و يا تغيير قابل توجه‌اي در اين دوره صورت نگرفت.
پس از آن با روي كار آمدن محمدرضا شاه پهلوي، مردم بوشهر با فرا رسيدن اولين ماه محرم ـ پس از شهريور 1320 ه.ش ـ همانند ديگر مناطق ايران با تمايل شديد؛ مراسم سينه‌زني را از سر گرفتند.

در اين بُرهه مراسم مذهبي پس از يك دوره سكوت با استقبال زياد و شور حال خاصي برگزار مي‌شد. به غير از ناخدا عباس دريانورد نوحه‌خوانان ديگري چون سيد علي مهيمنيان (1288 ـ 1356) و محمد شريفيان(1303 ـ 1350) نيز در اعتلاي نوحه‌خواني بوشهر كوشش فراواني نمودند.
موسيقي محلي بوشهر بويژه موسيقي آييني ـ مذهبي، در پي حوادث و رويدادهاي تاريخي و سياسي ـ اجتماعي كشور، از براندازي حكومتهاي مختلف و فوت يا قتل رجال سياسي و مذهبي، تا دوره‌ها و حوادثي چون براندازي كابينة دكتر مصدق و دست آخر جنگ تحميلي عراق عليه ايران همواره از خود انعطافي هماهنگ با شرايط زمان بروز داده است.
بيشترين انعطافهاي مشهود در مقابل حوادث مذكور پيرامون سينه‌زني مردان، تنها شامل برگزاري موردي و مناسبتي اين مراسم ـ جدا از روال هميشگي ـ و نيز عوض شدن ابيات دعاگونه‌اي است كه با براندازي هر حكومتي به نفع ديگري در بيت پاياني نوحة “واحد”، خوانده مي‌شده است.
در اين زمان با راه اندازي راديو در ايران و شروع كار فرستنده برنامه‌هاي راديويي در سال 1319 شمسي، و بعدها با پخش برنامه‌هاي جذاب موسيقي در راديو، بويژه ‌برنامة “گلهاي جاويدان” در سال 1335 ه.ش و به دنبال آن برنامه‌هاي “گلهاي رنگارنگ”، “برگ سبز”، “شاخة گل” و “گلهاي صحرايي“(بر مبناي ترانه‌هاي محلي) موسيقي و نوحه‌خواني بوشهر نيز از اين پديدة جديد در امان نماند.
البته پيش از اين نوحه‌خواني بوشهر، از تأثير آهنگهاي مناطق و كشورهاي همجوار هم بي‌تأثير نبوده است. از اين ميان به چندين نوحة ناخدا عباس دريانورد كه بر اساس ملوديهاي هندي و عربي عرضه شده است مي‌توان اشاره كرد.
3ـ دوره درخشش و اوج‌گيري
بعد از دورة ذكر شده با اوج گرفتن خوش صداترين مرد موسيقي مذهبي بوشهر يعني جهانبخش كردي‌زاده معروف به بخشو (1315 ـ 1356) عصر ديگري در نوحه‌سرايي بوجود آمد. در اين دوره بواسطة صداي بم و جادويي “بخشو”، آهنگهاي نوحه دل‌چسب‌تر به گوش عزاداران رسيد و باعث جلب تماشاچيان از ساير نقاط ايران به سينه‌زني شد.
يكي از مهم‌ترين رويدادهاي اين دوره تصويربرداري مستند مراسم سينه‌زني سنتي بوشهر با عنوان «اربعين» و اكران آن در پرده‌هاي سينماي ايران و بعدها پخش قسمتهاي مختلف مراسم سينه‌زني بوشهر از تلويزيون ايران بود كه در معرفي گستردة اين مراسم نقش زيادي را ايفا نمود.
در اين دوره سرعت ريتم در نوحه‌خواني كندتر از دوره‌هاي قبل به گوش رسيد. همين‌گونه برقراري ارتباط بين سينه‌زن به تدريج نسبت به زمان قبل كاسته شد. آهنگها نيز با وجود نوحه‌سراياني نظير “اصلاح‌پذير” تغيير قابل توجهي نكرد.
با بكار گرفته شدنِ بلندگوهاي صوتي در بوشهر و استفاده از اين پديده در نيمة دوم دهة چهل، باعث شد كه زيرخواني از موسيقي مذهبي جاي خود را به ‌صداهاي معمولي بدهد.

4ـ انقلاب اسلامي (نوحه‌خواني و جنگ تحميلي ـ 1358 تا 1368)
اين دوره، نوحه‌خواني و سينه‌زني بعد از انقلاب تا پايان جنگ تحميلي را شامل مي‌شود. نواسازان، نوحه‌ها و آهنگها خود را با جنگ تحميلي و شهداي آن منطبق نمودند كه بسيار نيز مورد استقبال قرار گرفت.
با شروع جنگ تحميلي دگرگوني زيادي در ساختار شعر و ملودي نوحه‌ها و انطباق مراسم سينه‌زني با حوادث جنگ تحميلي بوجود آمد. در اين زمينه آثار مختلف از سوي نوحه‌سرايان و نواسازان بوشهري بوجود آمد كه در دوران جنگ تحميلي بسيار كارساز واقع گرديدند.
آهنگهاي واحد در اين دوره متنوع‌تر و شعر آن از حالت بحرطويل بيرون آمد. نسبت به گذشته از نظر قواعد شعري موفق‌تر بود. اما بايد گفت كه در مقايسه با نوحه‌هاي قبل نتوانست ارتباط لازم را برقرار سازد.
توجه بيش از حد نوحه‌خوانان به «واحد» باعث شده است كه تعداد نوحه‌هاي واحد نسبت به ديگر نوحه‌ها از تنوع بيشتري برخوردار بشوند. جدا از اين، علت بي تمايلي نوحه‌سازان به ساخت نوحه‌هاي «زير واحد» را بايد در نداشتن موقعيت لازم، براي تمرين گروهي سينه زنان در همخواني نوحه‌هاي جديد دانست. با اين حال ساخت نوحه‌هاي جديد «واحد» در اين دوره تا حدي بالا گرفته است. علاقه‌مندان به نوحه‌خواني در هر دهة عزاداري انتظار شنيدن نوحه‌هاي جديدتري هستند.

در اين دوره نوحه‌هاي پيش‌خواني با سرعت كندتري نسبت به دوره‌هاي قبل خوانده مي‌شوند. در نتيجه نوحه‌خوان اصلي هم به همين شيوه عمل مي‌كند. از همين رو نوحه‌هاي مهيّج قديمي با ريتمي كندتر از قبل خوانده‌ مي‌شوند. گاهي اين موضوع به جذابيت آنها لطمه‌ مي‌زند.

براي مثال در دوره‌هاي پيشين، نوحه‌خوانان نوحة «لبالب» را ـ با توجه به سرعت آن ـ به عنوان نوحة “زير واحد” مي‌خوانده‌اند. ولي اكنون اين نوحه به عنوان يكي از اولين يا دومين نوحه‌هاي “نوحه‌خوان اصلي” به شمار مي‌رود. و نوحه‌خوان به حدي آرام آن را مي‌خواند كه با اصل آن كاملاً متفاوت نشان مي‌دهد.
در اين دوره حس بداهه‌خواني از نوحه‌خواني گرفته شده است. زيرا قريب به اتفاق نوحه‌خوانان تنها مجري نوحه‌هاي از پيش‌ساخته هستند و خود كمتر در اين زمينه فعاليت مي‌كنند.
شنونده‌ها و سينه‌زنها نسبت به ساير دوره‌ها، پيرامون نوحه‌خواني بسيار حساس و نقطه‌گير شده‌اند. انتقادهاي سازنده پيرامون نوحه‌خواني از موارد مثبت اين دوره است.