دکتر علی اصغر قهرمانی مقبل
استاد دانشگاه خلیج فارس

«در فراسوی این شب تیره که چون مغاکی میان دو قطب مرا در برگرفته است، برای سرشت استوار و تسخیرناپذیر خویش، شکرگزار خدایانم. در شرایط طاقت فرسا و در چنگال ضربات زمانه، سر را سندان صبور کردم. نه دست از تلاش برداشتم و نه به لابه و زاری افتادم. با پتک ایام و زیر آوار سرنوشت، سرم خونین اما برافراشته است. فراسوی این جایگاه پر از خشم و اشک، جز سایه‌های وحشت دیده نمی‌شود و تهدید و رنج سالیان مرا می‌پاید اما در من نشانی از هول و هراس نیست. از این گذرگاه تنگ و تاریک و از پیامدهای در تقدیر، واهمه‌ای ندارم، چون سرنوشتم را با دست خویش می‌نویسم و سردار روح خویشتنم»1.
در ادبیات عرفانی ما عارفان سرشناسی چون ابوالحسن خرقانی و عطار نیشابوری و مولوی هستند که هم در سیرۀ عملی و هم در گفتارشان، همواره منادی اخلاق بوده‌اند و نگاهشان به دیگران، از منظر قوم و نژاد و مذهب و طبقۀ اجتماعی نبوده، بلکه مهم‌ترین معیار گوهر والای انسانی بوده است. نابخشودنی‌ترین گناهان در نزد آنان کبر و نخوت و خودبرتربینی بوده است. این عارفان همواره بر دل صاف و عاری از کینه اصرار ورزیده‌اند و به گفتۀ مولانا باید سینه‌ها را با هفت آب از کینه‌ها شست و صیقل داد هم‌چنانکه در داستان چینیان و رومیان آمده است. البته ادبیات عرفانی ما مشحون از آموزه‌های مروت و مداراست و این نظر سرمایۀ عظیمی برای جامعۀ ما به شمار می‌آید. در اینجا به عبارتی از ابوالحسن خرقانی بسنده می‌کنیم: «هر که در این سرا درآید نانش دهید و از ایمانش مپرسید چه آنکس که به درگاه باری‌تعالی به جان ارزد البته بر خوان بوالحسن به نان ارزد».
اما شگفت آنجاست که اشخاصی چون مهاتما گاندی و نلسون ماندلا، نه در خلوت صوفیانۀ خود، بلکه در دل جامعه و در بحبوحۀ کشمکش سیاسی، منادی اخلاق گذشت و مدارا و دل بی‌کینه هستند. آن هنگام که گاندی در درون سلول خود برای زندان‌بانش گیوه می‌بافد و یا آن هنگام که ماندلا زندان‌بان خود را با کمال احترام و نه برای شرمنده کردنش، به مراسم تحلیف ریاست جمهوری خود دعوت می‌کند، هم گاندی و هم ماندلا روحشان را در عین سرسختی برای طی کردن راه دشوار رسیدن به آرمان‌هایشان، آنچنان زلال کرده و دلشان را آنچنان صیقل داده‌اند که دیگر بغض و کینه و حسد، تکبر و نخوت و تنگ‌نظری، قادر نیست آیینۀ شفاف دلشان را آلوده کند. نگاهشان به دیگری، نگاه به یک انسان است و گوهر انسانی در نظرشان مقدّم بر رنگ و قوم و نژاد و زبان و مذهب، و حتی تمایلات سیاسی است. چنانکه در سخن گاندی آمده است: «برای کسی که اندیشۀ عدم خشونت را در خود پرورده است تمام عالم یک خانواده است، نه ترسی به دل دارد و نه کسی از او می‌ترسد».
و اینک سخن ماندلا: «آزادی به بریدن زنجیرها از دست و پا خلاصه نمی‌شود، آزادی به احترام گذاشتن آزادی دیگران نیاز دارد».
اکنون ماندلا مورد ستایش تمامی جهان است بدون آن که کسی از نژاد و مذهب او سراغ بگیرد. ماندلا قهرمان سه میدان است: قهرمان استقامت و پایداری برای رسیدن به آرمانش، قهرمان گذشت و بخشش در اوج قدرت، و قهرمان کناره گرفتن از قدرت در اوج محبوبیت که این ویژگی ما را به یاد اسطورۀ کیخسرو می‌اندازد.
در پایان سزاوار است عبارتی را که انیشتین دربارۀ گاندی گفته است دربارۀ ماندلا تکرار کنیم: «نسل‌های بعدی به سختی باور خواهند کرد که روزگاری چنین موجودی از گوشت و پوست بر روی زمین می‌زیسته است».
1. عبارت نقل شده شعر «شکست‌ناپذیر» سرودۀ ویلیام ارنست هنلی (William Ernest Henley) است که نلسون ماندلا در 27 سال تنهایی خود در زندان، روحش را با آن صیقل می‌داد.