شرق: «به وعده?هایم پایبندم» «رییس?جمهور روحانی» این «جمله» کوتاه اما روشن را در سالن مملو از شعارهای دانشجویان در روز 16آذر امسال و در پاسخ به مطالبات آنها بیان کرد. دانشجویانی که تا پیش از آغاز ماراتن انتخابات ریاست جمهوری یازدهم، نظر دیگری پیرامون این رویداد و مشارکت در آن داشتند اما کم نیستند تحلیلگرانی که حضور بخش?هایی از جریانات منتقد دانشجویی و تلاش برای بازگشت فضای بحث و نقد و نشاط سیاسی به متن جامعه را از عوامل اثرگذار بر «خروجی» رویداد 24خرداد92 می?دانند. هرچند آنان پس از فرازوفرود?های چهار سال اخیر و شرایط دشواری که برنهاد دانشگاه و به طریق اولی بر امر سیاست?ورزی منتقدانه سایه افکند، نگاه مشخصی نسبت به احتمال تحقق امکان فعالیت سیاسی برای اصلاح?طلبان و منتقدان وضع موجود داشتند اما به هر حال به این نتیجه رسیدند که نمی?توان همه?چیز را به حال خود رها کرد. البته دیدگاه?های فعالان سیاسی که عمدتا، جامه استادی دانشگاه بر تن دارند و صد البته، رایزنی?های رهبران جریان اصلاحات با بخش?هایی از بدنه جنبش دانشجویی نیز در این بین از سهم قابل?توجهی برخوردار بود. کنشگران عرصه سیاست به نوعی بیش از فعالان دانشجویی، دشواری?های این حوزه را در هشت?سال اخیر درک کرده بودند. شاید در نگاه اول، احتمال تغییر فضا را اندک می?کرد اما این نیز از ویژگی?های خاص امر سیاست در ایران است که به سبب نهادینه?شدن نظامات مدنی اگرچه «نحیف» اما آگاهی?بخش از یک?سو و مشخص?بودن نتایج نگاه «یک?سویه» به اداره کشور از سوی دیگر، همواره آبستن تحولات تازه و برهم?زننده رویه?ها و معادله?های از پیش تعیین?شده بوده است. «معادله»?ای که حضور مردم، «عدد معلوم» آن به?شمار می?رود و سوی دیگر آن، «ضریب مجهول» جا خوش کرده است. ناظران سیاسی بر این باورند که در یکصدسال اخیر، گذر از «بزنگاه?ها» ی تاریخی با پافشاری جامعه بر خواسته?های خود امکانپذیر شده و از همین روی، رییس?جمهور دوران اصلاحات از این پتانسیل، تعبیر به «باطل السحر» کرده است. در هشت?سال اخیر در کنار انتقادات جدی به مدیریت اجرایی به?ویژه در حوزه حیاتی اقتصاد، یکی از مطالبات اصلی نخبگان، دانشگاهیان و گروه?های مختلف جامعه، کناررفتن ابرها از سپهر سیاست بود. به سبب محوریت?یافتن نگاه?های توام با شک، حتی فعالیت?های صنفی و مدنی نیز نوعی کنش سیاسی تعبیر شده و به?طور طبیعی وقتی با عینک بدبینی و تردید به هر حرکتی نگریسته شود، تداوم آن با معضلات جدی مواجه خواهد شد. در چنین سمت و سویی، مطالبات سیاسی، مدنی و صنفی نیز در تمامی سفرها و همایش?های انتخاباتی در اردیبهشت و خرداد 92 از سوی حامیان و اقشار مختلف بیان می?شد. حتی در چند ماهی که تلاش?ها برای اقناع آیت?الله هاشمی?رفسنجانی جهت پذیرفتن حضور در میدان انتخابات در جریان بود، در عمده دیدارهای گروه?ها و جریانات مختلف به?ویژه جوانان اعم از دانشجو یا فعالان اجتماعی و فرهنگی، به خوبی می?شد ردپای پررنگ خواسته?های سیاسی، صنفی را در مواضع و بیانیه?هایی که در حضور «آیت?الله» عرضه می?کردند مشاهده کرد. انتخابات 24 خرداد و حلقه?های شادی مردم در همه جای ایران که یک?هفته پس از آن نیز با صعود تیم?ملی فوتبال ایران به جام?جهانی برزیل، مجال تکرار یافت، تاکید مردم بر رعایت قانون در حیطه حقوق شهروندی و فعالیت?های سیاسی و اجتماعی را به ثبت رساند. عمده شعارها در این دو مقطع، حول محور لزوم توجه به این حوزه از سوی رییس?جمهور منتخب و رفع محدودیت?ها متمرکز شده بود. حالا حدود چهارماه از رای اعتماد به کابینه پیشنهادی می?گذرد، دولت تلاش کرده در برخی حوزه?ها مانند سیاست خارجی، مدیریت اجرایی و فرهنگی و به?ویژه اقتصاد، به بی?برنامگی و «گذران بی?هدف ایام» خاتمه دهد و برای هر روز خود، برنامه دقیق داشته باشد. قوه?مجریه از«ژنرال»?ها برای اداره کشور و ترمیم خرابی?های به?جامانده از هشت?سال گذشته، یاری طلبیده است. اما در این میان، برخی انتقادات به سنگین?تربودن کفه اقتصاد و سیاست خارجی به نسبت کفه سیاست داخلی، شنیده می?شود؛ موضوعی که دولت و شخص رییس?جمهور، آن را به صراحت رد کرده و تاکید دارند در این حوزه نیز فعالیت?ها در حال انجام است و از وعده?ها و شعارهای انتخاباتی حسن روحانی، عدول نشده است.

در انتظار «گشایش»
اگر اولین تلاش?ها برای فعالیت سیاسی سازمانمند پس از پیروزی انقلاب را در تشکیل حزب جمهوری و به تکاپوافتادن تشکل?های متوقف?شده در دوران گذشته بدانیم، آنگاه شاید بتوان موج دوم این فعالیت?ها البته به?صورت محدود را به انتخابات مجلس سوم و اعلام تشکیل «مجمع روحانیون مبارز» -پس از انشعاب تعدادی از چهره?های شاخص سیاسی نزدیک به بنیانگذار جمهوری?اسلامی از «جامعه روحانیت مبارز»- نسبت داد. در دولت آیت?الله هاشمی?رفسنجانی نیز حزب کارگزاران سازندگی که تکنوکرات?های نزدیک به دولت، موسس آن بودند، خودنمایی کرد. این دوران هشت?ساله به سبب فضای حاکم بر آن، فعالیت جدی سیاسی در احزاب و دانشگاه?ها را برنینگیخت و به?ویژه در دانشگاه?ها، این امر مشهود بود. پدیدارشدن دوم خرداد 76 که بر دو بال رسانه?های کم?تعداد اما موثر احزاب و تشکل?های متمایل به جناح چپ و تریبون دفتر تحکیم وحدت در دانشگاه?ها سوار بود، فضا را به کلی تغییر داد. از مقطع زمامداری دولت اصلاحات به?عنوان دوران طلایی فعالیت سیاسی در کشور یاد می?شود. حزب مشارکت در این مقطع شکل گرفت و توانست با عضو?گیری و ایجاد شاخه?های استانی، در حد توان به ساماندهی هواداران اصلاحات بپردازد. «خانه احزاب ایران» تشکیل و جریان مقابل اصلاحات نیز به حضور در آن دعوت شد. دولت، یارانه احزاب و مطبوعات را پرداخت کرد که اگرچه رقم قابل?توجهی نبود اما به گفته مسوولان وزارت کشور و فرهنگ?وارشاد دولت اصلاحات، «نماد» ی بود از اهتمام خاتمی و همراهانش به اهمیت نهادینه?شدن کار حزبی و مطبوعات مستقل. طرفه اینکه به منتقدان و مخالفان دولت، بعضا سهم بیشتری از این یارانه اختصاص یافت. روی?کارآمدن محمود احمدی?نژاد اگرچه این روند را کند کرد اما در چهارسال نخست وی با وجود محدودیت?ها برای احزاب منتقد و حتی اصولگرایان سنتی، همچنان کنگره?های حزبی در معدود فضاهایی که برای اصلاح?طلبان باقی مانده بود، برگزار می?شد و دفاتر تشکل?ها، محلی بود برای رایزنی?های سیاسی که ماحصل آن در فضای پرجنب?وجوش انتخابات سال 88 دیده شد. وقایع پس از آن رخداد اما فضا را به کلی تغییر داد. برخی احزاب، امکان فعالیت را از دست دادند. این امر سبب ایجاد نوعی رخوت در فضای سیاسی شد و حتی اصولگرایان که دولت و مجلس را نیز در ید خود می?دیدند - در فقدان وجود رقیب توانا و رقابت موثر- علایم حیاتی قابل دریافتی از خود بروز ندادند. در این میان سیدمحمد خاتمی با «شورای راهبردی مشاوران» که از چهره?های شاخص سیاسی و مدیران اصلاح?طلب دولت?های گذشته شکل گرفته بود و تا حدودی «شورای هماهنگی جبهه اصلاحات» تلاش کرد تا فضای امید را در حوزه سیاست نگه دارد. آیت?الله هاشمی?رفسنجانی و برخی دیگر از بزرگان نیز با دیدارهای متناوب خود با احزاب، صنوف و تشکل?های مردم?نهاد، همین روند را در پیش گرفت و چهره?هایی مانند عبدالله نوری، آیت?الله محمد موسوی?خویینی?ها و دیگران، جلساتی هر چند محدود را ساماندهی کردند. ثمره این اقدامات در انتخابات ریاست?جمهوری اخیر دیده شد. همین شرایط بود که در روزهای تبلیغات انتخاباتی و پس از آن، حسن روحانی را با مطالبات مشخص در این زمینه روبه?رو ساخت. او که از پشتیبانی اکثر قریب به اتفاق نیروهای منتقد و معتدل برخوردار بود با هم?افزایی نیروهای منتقد و پذیرش پیام دعوتش از سوی آحاد جامعه، توانست بر کرسی ریاست?جمهوری تکیه زند. حالا همه فعالان این بخش در انتظار هستند تا ببینند دولت در این حوزه چه خواهد کرد.

تشکل?های غیرسیاسی و تلاش برای حرکت
از تشکل?های صنفی، مدنی و سازمان?های مردم نهاد به?عنوان بدیل دولت نام برده می?شود. این نظریه تقریبا مخالفی ندارد که این نهادها در سازماندهی تخصصی مردم، طرح مطالبات آنها و البته گرداندن چرخ?های کشور، می?توانند به?عنوان کوچک?کننده دولت عمل کنند. این تشکل?ها نیز شرایط مشابهی با احزاب سیاسی در سال?های اخیر داشتند. ذکر یک نمونه برای صنفی که در حوزه سینما فعال بود، مشت نمونه خروار وضعیت این بخش است. «خانه سینما» که از صنوف سینمایی تشکیل شده است در چهارسال اخیر به سبب فشارهای سازمان سینمایی دولت احمدی?نژاد، تا مرز انحلال پیش رفت. هرچند دفاع منطقی و تلاش بر استناد به قانون با شکایت به دیوان عدالت اداری، شتاب هجمه?ها را کاهش داد اما سرنوشت رقم?خورده برای این صنف فرهنگی- هنری، نمونه گویایی از بی?اعتقادی به ایفای نقش این قبیل تشکل?ها بود. تازه این برای صنفی اتفاق افتاد که به دلیل حضور چهره?های شاخص عالم هنر که صدای آنها پژواک زیادی در جامعه پدید می?آورد، قابل مقایسه با صنوف کوچک?تر نبوده و نیست. تشکل?های فعالان حقوق زنان، سازمان?های مردمی فرهنگیان آموزش?وپرورش،صفوف کارگری و البته ساما (سازمان?های مردم نهاد /ان?جی?او)?ها، روزگار سختی را پشت?سر گذاشتند. آنها نیز منتظر هستند تا در حوزه?های تخصصی خود که با وزرای مختلف دولت تدبیر و امید سروکار دارند، نظاره?گر تغییر شرایط و اثبات اثرگذاری در عین وفاداری به قانون و چارچوب?های آن باشند. آنطور که در خبرهای این یکصدروز خواندیم، حداقل در مورد «خانه?سینما» و خانه?های «تئاتر» و «موسیقی» با تدبیر مسوولان مربوطه و وزیر فرهنگ?وارشاد، تا حدی شرایط بهبود یافته است. مسجدجامعی رییس شورای شهر تهران نیز به?عنوان چهره?ای اصلاح?طلب و فرهنگی، پیگیر ایجاد فضا برای فعالیت آنها در سطح کلانشهر پایتخت است. وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی، دغدغه تشکل?های کارگری را شنیده و دستوراتی برای مطالبات آنها صادر کرده است. وزیر آموزش?وپرورش بر اهمیت کار سازمان?های فرهنگیان واقف است. در سطح مسوولان ارشد دولت به ویژه معاون اول رییس?جمهور نیز تلاش?هایی در جریان است. این بخش بیش از حوزه احزاب، شاهد بازگشت رونق است.

نهادی برای «علم» و «کنش?گری»
جنبش دانشجویی، «موتور محرک» فعالیت?های سیاسی و اجتماعی است. پیشتازی در جریان مبارزه پیش از انقلاب، اثرگذاری بر مناسبات پس از پیروزی انقلاب در جریان تسخیر سفارت ایالات?متحده و البته ماجرای انقلاب فرهنگی، مقطع جنگ تحمیلی، سعی و اهتمام در دوره تعیین?کننده اواخر سال 75 و سال 76 و تمام طول دوران اصلاحات، تداوم انتقادات در چهارسال اول دولت احمدی?نژاد و همراهی برای ایجاد انتخاباتی پرشور در سال 88، بر جمله خبری ابتدای این پاراگراف مهر تایید می?زند. «نهاد دانشگاه» در ایران به سبب حضور استادان و دانشجویانی که آگاهی?رسان یا در مسیر آگاهی به شمار می?روند و به نوعی مرکز تجمع نخبگان هستند، نیازی به تشریح نقش و جایگاه ندارد. در دولت اصلاحات تلاش شد تا برای استقلال دانشگاه چاره?جویی شده و با توجه به سطح درک سیاسی و اجتماعی حاضران در آن، «خودگردانی» به دانشگاه?ها واگذار شده و وزارت علوم، سیاستگذار باقی بماند. تشکل?های دانشجویی برآمده از رای اکثریت و خواسته?های دانشجویان باشد و به آنها فرصت بیان انتقادات داده شود. در این میان، به طور حتم عملکرد آن سال?ها نیازمند نقد و واکاوی بوده و تا حدی نیز در این هشت?سال انجام شده اما اصل پذیرش جایگاه و تفاوت?های مهم نوع برخورد با نهاد دانشگاه توسط دولت است که نقطه کانونی اختلاف دانشگاهیان با دولت?های نهم و دهم را رقم زد. گماردن افراد غیرمتخصص در این بخش، نگاه غیرعلمی به دانشگاه، محدودپنداشتن دانشگاه به نهادی صرفا علمی و کم?توجهی به کارکردهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی آن، نوع تعامل با استادان منتقد و ایجاد محدودیت برای تشکل?های دانشجویی، سیاهه?ای از اشتباهات در هشت?سال گذشته را احصا می?کند. به باور کارشناسان آموزش عالی، سرپرستی جعفر توفیقی پس از رای عدم?اعتماد جعفر میلی?منفرد و حضور رضا فرجی?دانا در راس وزارت علوم، مثلثی بود که بیانگر شناخت صحیح روحانی از الزامات و قواعد و لوازم «نهاد دانشگاه» است. تغییر مدیرانی که بدنه جامعه دانشگاهی، دل?خوشی از آنها و اقداماتشان ندارند هرچند به آرامی صورت گرفته اما کاملا موثر عمل کرده است. شورایعالی انقلاب فرهنگی به ریاست حسن روحانی نیز پیشنهاد هیات?امنای دانشگاه آزاد به ریاست آیت?الله هاشمی?رفسنجانی را پذیرفت و حمید میرزاده از چهره?های باسابقه علمی و سیاسی را به ریاست این دانشگاه بزرگ، منصوب کرد. انجمن?های اسلامی تعدادی از دانشگاه?ها نیز در نامه?ای به روحانی، خواستار احیای دفتر تحکیم وحدت و برگزاری انتخابات واقعی برای آن هستند. باید دید برخی مقاومت?های پیدا و پنهان در دانشگاه?ها برای ممانعت از تغییرات به کجا می?انجامد اما تا همین جای کار، به بخشی از مطالبات جامعه دانشگاهی پاسخ داده شده است.

رسانه
در فقدان امکان فعالیت احزاب، رسانه?های مستقل در این سال?ها، به ایفای رسالت آگاهی?بخشی و اطلاع?رسانی به جامعه پرداخته?اند. آنچه پس از دوران اصلاحات بر «رکن چهارم دموکراسی» رفته، به یک «مثنوی هفتاد من» بدل شده که ذکر جزییات آن نه امکان?پذیر است و نه در حوصله این گزارش. رسانه?های مستقل در ایام انتخابات ریاست?جمهوری یازدهم و فراتر از آن در طول هشت?سال گذشته، منبع اصلی نقد دولت مستقر و رساندن پیام نخبگان و اصلاح?طلبان به جامعه به شمار رفته و از همین روست که نیاز به توجه روحانی و دولتش به این بخش، لازم به یادآوری نیست. بازگشایی «انجمن صنفی روزنامه?نگاران» از جمله خواسته?های اهالی واقعی این حوزه، از دولت یازدهم است. حال که حسن روحانی تاکید دارد: «تلاش کردیم فضای امنیتی از حوزه فرهنگ زدوده شود، ممنوع?القلم?ها سریع?القلم شوند و رسانه?ها، آزاد باشند»، حتما در عمل نیز این سخنان ما به?ازایی خواهند یافت.

شرایط را می?دانیم
همه حامیان دولت یازدهم به خوبی با ابعاد آنچه به دولت به ارث رسیده است، آشنا هستند. تجربه انتخابات اخیر نشان داد که آحاد جامعه، صدای منتقدان را می?شنوند و اطلاعات خود را از رسانه?ها و تریبون?های پرسروصدایی که معمولا به تخریب می?اندیشند، دریافت نمی?کنند. اصلاح?طلبان شناخته?شده? در هر فرصتی، نسبت به بالابردن بی?دلیل مطالبات که بازی حریف دولت اصلاحات و اعتدال است، هشدار می?دهند. آنها یادآوری می?کنند که دولتی که پس از چهارسال فضای خاص در کشور بر سر کار آمده، باید برای هر گام خود، مولفه?های متعددی را در نظر بگیرد. اصلاح?طلبان یادآوری می?کنند که کارنامه هشت?ساله جریان تندرو در اداره کشور، دارای نمراتی است که رویگردانی جامعه را از این نوع تفکرات در پی داشته باشد اما مانع سروصدای آنها نخواهد شد. اینکه رییس?جمهور فردی مانند علی یونسی را به عنوان دستیار ویژه در امر اقوام و مذاهب معرفی می?کند، منشور حقوق شهروندی را حتی با نقص?هایی، منتشر می?سازد،  به دانشگاه می?رود و صدای موافق و مخالف را می?شنود و... بر درک درست دولت از واقعیت?ها دلالت می?کند. اما این نکته نیز به?ویژه در نقد?های رسانه?ها به چشم می?خورد که فرصت برای دولت تدبیر و امید، در حال گذر است. حوزه با اهمیت سیاست داخلی، محل اجتماع هواداران واقعی دولت اصلاحات و اعتدال است. گام?های عملی در این حوزه، باید در اولویت اقدامات دولت باشد.