از قول احمدشاه مسعود نقل می?کنند: ?هر کس از شما پرسید افغانستان چه?گونه کشوری است؟ بگویید: کشوری به زیبایی یوسف، به غم و اندوه پدرش و به خیانت?کاری برادرانش.

جملۀ نقل شده از احمدشاه مسعود تمام تاریخ خونبار این کشور را به نمایش می?گذارد که یک تراژدی و قصه?ای پرغصه است. تاریخ پرفراز و نشیب افغانستان نشان می?دهد این کشور بر اثر اختلافات داخلی، صحنۀ دخالت و تجاوز نیروهای خارجی و میدانی برای سلسله?جنبان بوده است. سه بار تجاوز انگلیسی?ها (در اواسط قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم)، بعد آشغال افغانستان توسط اتحاد جماهیر شوروی سابق در سال1357 ه.خ ـ 1978.م با هدف کمک به حکومت کمونیستی و مقاومت مجاهدین در برابر حکومت کمونیستی و روس?ها که یک دهه به درازا کشید و توانستند در سال 1367 ه.خ متجاوزان روسی را از افغانستان بیرون کنند و دولت اسلامی تشکیل بدهند. 

بعدها مجاهدین ?افتادند به جان هم و از همدیگر شکست خوردند و طالبان توانست در سال 1374 (1996) بر این کشور مسلط شود که خودشان هم در سال 2001 (1380) با دخالت امریکا شکست خوردند. از آن?جا می?رسیم به دورۀ جدید (ریاست?جمهوری حامد کرزی و محمداشرف غنی) که اشرف غنی در سال 1400 (2021) از طالبان شکست خورد و امروز این کشور دوباره و بعد از 20 سال در اختیار طالبان قرار گرفته است.

زجرآورترین بخش تاریخ افغانستان، اختلافات داخلی است. در واقع هسته اصلی تاریخ خونبار افغانستان، ناسازگاری?های داخلی است که به دخالت خارجی منتهی ?شده و یک قرن خواب را از چشمان این مردم ستم?دیده ربوده است. همین موضوع باعث شده که افغانستان تا کنون 11 پرچم را تجربه کند. اختلافات داخلی تا حدی بوده که نتوانسته?اند دست?کم حول یک پرچم اتفاق نظر داشته باشند!

این روزها سخن بر سر عوامل پیروزی طالبان است و اغلب از سستی دولت اشرف غنی و برخی عوامل خارجی (حور محور کمک به طالبان) می?گویند، اما کمتر بر روی این موضوع دست می?گذارند که طالبان (صرف نظر از ماهیت منفور پیشین و مبهم کنونی) محصول اختلافات داخلی است. یا «فکر طالبانی» مشتری دارد و می?تواند در افغانستان پا بگیرد، یا محصول اختلافات گرو?های دموکراتیک و سستی و ضعف آن?ها است که از دل آن طالبان قدرت گرفته است. 

در هر حال، طالبان بعد از 20 سال دوباره قدرت گرفت و بدون درگیری و مقاومت از سوی مردم و ارتش، کشور را تصرف کرد و وارد ارگ ریاست جمهوری شد. امروز طالبان حاکم افغانستان است و به زودی «امارت اسلامی» را بر پایۀ «شریعت» موردنظرشان در این کشور اعلام می?کنند. در آینده معلوم خواهد شد: آیا طالبان تغییر رویه می?دهند و مردم با آن?ها کنار می?آیند یا رویه?های پیشین را ادامه می?دهند و با مقاومت مردم افغانستان رووبه?رو می?شوند؟

بر اساس اخبار و گزارش?ها، طالبان تا این لحظه با اعلام پایان جنگ، از در مدارا وارد شده است. آن?ها ضمن اعلام عفو عمومی، و با برخی دست?اندرکاران سابق و کنونی مانند حامد کرزی و عبدالله عبدالله نیز دیدار داشته?اند. ظاهر امر نشان می?دهد که گویی طالبان نسبت به سال 2001 تغییر کرده?اند، اما به نظر می?رسد دیدار طالبان با این افراد و تضمین دادن به دیگران نشانۀ این نیست که قرار است کسی یا کسانی را در مدل موردنظرشان از حکومت شریک کنند؛ هدف آن?ها از دعوت ظاهراً درخواست تسلیم و همراهی است، نه مشارکت. 

با فرض این?که طالبان تغییر کرده?اند و ظواهر امر هم نشان می?دهد که چنین است، اما مشکل اصلی در بنیان?های فکری این گروه است که می?خواهند با یک قرائت فرسوده، بیمار، خسته و عقب?افتاده کشوری را اداره کنند که صرف نظر از بنیان?های فکری و فرهنگی، به هر حال دو دهه یک مردمسالاری فرمایشی و از بالا، همراه با فساد اداری و اقتصادی و سستی و ناتوانی مدعیان را تجربه? کرده?اند.

«شریعت» و «شرع» طالبان نه توان اجرایی دارد، نه پاسخگوی نیازهای روز است و نه برای اداره جامعه برنامه?ای دارد. مهم?ترین و اصلی?ترین کارآیی شریعت و شرع طالبان در جنگ و درگیری و خشونت است. از سوی دیگر نیز به خاطر حضور در مذاکرات صلح، با دنیا و آدم?های جدیدی روبه?رو شده?اند و چنین به نظر می?آید که تمایلات نرمالی دارند، اما بین این دو گیرافتاده?اند؛ همچنان?که یکی از اعضای طالبان نیز در سخنی متضاد در یکی از مساجد گفت: «ما خواهان جنگ نیستیم، اما جنگ یک فریضه است.» و متوجه نبود که «فریضه» یک امر حتمی است و در هر حال باید به جا آورده شود. عدم تمایل به جنگ و فریضه دانستن جنگ نشان از سردرگمی طالبان دارد و آن?ها خودشان هم نمی?دانند چه می?خواهند.

به هر حال در?آینده کسی به نام «امیرالمؤمنین» بر تخت «امارت اسلامی افغانستان» می?نشیند و شاید مجلسی هم با کسانی که طالبان معرفی می?کند تشکیل شود و در ظاهر نشان بدهند یک حکومت مردمی و نرمال?اند، اما شواهد و یافته?ها چنین امیدی را در افق انتظار نوید نمی?دهد؛ هرچند نمی?توان در این باره قضاوت قطعی کرد. شاید همان?طور که طالبان حاضر شد از کوه بیرون بیاید و پای میز مذاکره بنشیند، آینده نیز تن به خواسته?های مردم افغان در دنیای جدید بدهد و رواداری پیشه کند.

این?که رفتار به ظاهر نرم طالبان تا چه زمانی ادامه دارد، بستگی به تأمین نظر مردم افغانستان از سوی آن?ها دارد. اگر طالبان تکثر و تفاوت و الزامات دنیای جدید را نپذیرد و با مقاومت مردم روبه?رو شود، به سمت سرکوب خواهد رفت. باید منتظر آینده بر اساس ارادۀ و خواست مردم افغانستان و سطح مداراپذیری طالبان بود. اگر سیستم طالبان خواسته?های مردم افغانستان را تأمین نکند، این «اراده» الزاماً ربطی به صندوق رأی ندارد و چنانچه در افغانستان طالبان این ساز و کارها هم وجود نداشته باشد، در قالب «نافرمانی و مقاومت مدنی» ظهور خواهد کرد؛ اما این بار متفاوت خواهد بود. تفاوت عمده در این است که «امارت اسلامی» در تنش با مردم و در خانه شکست بخورد و حتی فکر طالبانی نیز از بین برود؛ با این فرض که «فکر طالبانی» در افغانستان بدون مشتری نیست و بخشی از مردم با آن?ها همراه بوده? و هستند.

(هفته نامه نسیم جنوب- سال بیست و چهارم- شماره 971)