معماری بومی بافت تاریخی بندر بوشهر

معصومه احمدپور بوشهري - مدرس دانشگاه پیام نور بوشهر

مقدمه: تاثیرات ناشی از اقلیم مهمترین عامل برنحوه شکل گیری معماری بومی استان بوشهر می باشد. بناهای قدیمی در این منطقه که امروزه در قسمتهای شمال استان تا حدود مرکزی که بافت قدیم بوشهر می باشد در این استان باقی مانده است، گوشه ای از هنر معماری بومی را نمایش می دهد. بوشهر تحت تأثیر مسائل اقتصادی که مربوط به بندری بودن این استان است همواره یکی این استانهای قابل توجه با معماری بومی خاص منطقه ای می باشد و این امر در شکل گیری و دگرگونی معماری اصیل این استان در سال های جاری بی تاثیر نبوده است معماری بومی بوشهر شامل شکل گیری و نحوه ساماندهی فضاها همچنین الگوهای استفاده شده در تزئینات و نماها، بدنه سازی ساختمان ها و... می باشد در این منطقه بیشتر از بالکن های چوبی (شناشیل) استفاده می کنند این بالکن ها به جهت استفاده از فضای آزاد،کوران هوا و در عین حال جهت سایه اندازی روی گذر ها شکل گرفته است.

اختلاف درجه حرارت هوای روز و شب

 به دلیل بالا بودن میزان رطوبت هوا در تمام فصول سال اختلاف درجه حرارت هوا بین روز و شب در فصل های مختلف اندک است.  همچنین به علت اختلاف های سطح دریا و خشکی، نسیم های دریا و خشکی به وجود می آیند که تنها به نوار باریک ساحلی محدود می شود. هوا در مناطق داخلی آرام و سرعت باد (در صورت وزش) بسیار کم است. 

 رطوبت بسیار زیاد هوا

میزان رطوبت هوا در این حوزه ی اقلیمی به شدت بالا بوده و حداکثر رطوبت نسبی به 70 درصد می رسد. این امر ناشی از مجاورت با دریا ، تابش تقریبا عمودی آفتاب در فصول بهار و تابستانو افزایش میزان تبخیر آب در منطقه است. رطوبت بسیار زیاد هوا در سواحل جنوبی به همراه گرما و حرارت بسیار زیاد آن باعث ایجادهای شرجی در اغلب فصول سال می گردد که بسیار طاقت فرساست. با دور شدن از ساحل دریا و نیز در ارتفاعات رطوبت هوا کاهش می یابد به طوری که در فاصله ی 20 کیلومتری از ساحل با تغییر اقلیم و آب و هوای گرم و خشک کویری و یا اقلیم کوهپایه ای مواجه می شویم. 

میزان بارندگی سالانه بسیار اندک

بارندگی در این اقلیم بسیار اندک و باران اغلب به صورت بارندگی فصلی در پاییز و به ویژه در زمستان می بارد و اغلب نیز سیل آسا می باشد. به دلیل آهکی بودن خاک این نواحی و فقدان پوشش گیاهی آب باران به داخل زمین نفوذ نمی کند، به همین دلیل به هنگام بارندگی حتی به میزان اندک سیل جاری می شود. این مشکل به دلیل نبود سیل بندها  و کانال های عبور آب کافی حادتر شده و آب شیرین ارزشمند به صورت سیل وارد دریا می شود. 

شور بودن آبهای زیر زمینی 

از ویژگی های اقلیمی این منطقه و مشکلات اهالی آن شور بودن آبهای زیر زمینی و کمبود آب شیرین و آشامیدنی و عدم تامین سیل بندها و کانال های مناسب عبور آب برای جمع آوری آب شیرین حاصل از بارندگی است. در پی این مشکل روستاها و آبادی ها در هر محلی که آبهای زیر زمینی شیرین یافت شود استقرار می یابند و حتی آب شیرین این مناطق به سایر روستاها و شهرها نیز منتقل می گردد. برای مثال ، بندر چابهار فاقد منابع آب شیرین است و آب مورد نیاز آن از چاه های آب شیرین بسیار محدود اطراف و با تانکر به منطقه فرستاده می شود. اهالی روستاهای فاقد آب شیرین به سختی معیشت می کنند و فقط به دامداری و گاهی ماهی گیری می پردازند.  

 فرم بنا در اقلیم گرم و مرطوب بوشهر

خانه های قدیمی استان بوشهر به صورت یک یا دو طبقه به بالا ساخته می شده اند که خانه های بزرگتر و با تعداد طبقات بالا متعلق به توانگران بوده و این مکان را برای آنان ایجاد می کرده که بتوانند با ایجاد فضاهای بیشتر استفاده های متنوع تر به جهت کاربردی داشته باشند. در اقلب خانه های قدیمی چند طبقه از طبقه همکف برای انباری، آشپزخانه، سرویس بهداشتی و حوض آب استفاده می شده و طبقات بالاتر نیز جهت سکونت مورد استفاده قرار می گرفته. استفاده از بازشوها با تزئینات متفاوت و ارتباط مناسبی که نماها و اتصالات بادیگر بناها دارند از ویژگی های معماری خاص بوشهر می باشد.

 مصالح ساختمانی به کار رفته در قدیم

مصالح ساختمان بومی منطقه است، سنگها از نوع سنگ اسفنجی می باشد که از ساحل دریا کنده شده است این سنگها دارای منفوذ بوده فوق العاده در برابر گرما و رطوبت بوشهر مقاوم هستند، ملاط به کار رفته در ساختمان های قدیمی استان بوشهر گچ می باشد، در طبقاتی که زیر زمین وجود دارد معمولاً برای آب انبار از آن استفاده می شده است. پی خانه از ساروج استفاده شده است پوشش سقف از چوب صندل یا چندل است که از کشور زنگبار (تانزانیا) توسط کشتی ها وارد می شده است روی چوبهای صندل پوششی از بوریا است سپس روی آن کاه گِل اندود می کرده اند، در اتاقها از جنس چوب ساج بوده است که از کشور هند وارد می شده است، این چوبها در مقابل رطوبت و گرما مقاوم هستند و پوشیده نمی شوند. مهم ترین و اساسی ترین نوع مصالح بومی بوشهر، سنگهای آهکی (مرجانی) هستند. این سنگ از رسوبات دریایی فراهم شده و در میان لایه های آن آثاری ازگیاهان، جانداران و مخصوصاً گوش ماهی به فراوانی یافت می شود. این سنگ های آهکی، درشت دانه می باشند. با توجه به طبیعت دریاییشان در محیط رطوبتی به خوبی کار می کنند.

 عناصر شاخص معماری

گذشته از نوع و فرم شکل گرفته در بوشهر که می توان در گستره اقلیم جنوب مشاهده کرد فضاها و عناصر وابسته به معماری موجود در ساختمانهای بوشهر از منظر زیباشناشی و هم از نظر عملکردی ارزشهای ویژه ای به معماری بومی می دهد که خاص این منطقه می باشد و می توان آن ها را متأثر از عوامل فرهنگی و مذهبی، شرایط اقتصادی، تکنیک های ساخت و مصالح مورد استفاده از بناها، مصالح بومی و... دانست.

برخی از این عناصر که هر یک از آنها را می توان جزئی از معماری بومی این منطقه دانست و در عین حال در ساماندهی و شکل گیری هویت معماری بومی بوشهر نقش مهمی دارند، به صورت زیر بیان می گردد.

الف- ورودی: بررسی های صورت گرفته در بافت و بناهای بوشهر نشان می دهدکه ورودی در این منطقه بسیار مهم می باشد و بیشتر ورودی ها از تزئینات خاصی برخوردار بوده اند و در برخی تزئینات بسیار پرکار و در برخی دیگر سادگی به عنوان ویژگی بومی معماری آن منطقه شناخته شده است. مسیر ورودی (ارتباط بیرون با داخل) بناها با توجه به عناصر موجود در خانه و نیز تعداد طبقات و نحوه شکل گیری فضایی دارای اشکال متفاوتی است ولی اغلب مسیر ورودی به صورت ساده و مستقیم می باشد، همچنین در قدیم برای روشن نمدن فضای ورودی از فانوس به هنگام شب برای روشن نمودن ورودی خانه، بخشی از مسیر را نیز روشن می کردند.

ب- درب: درب ورودی از عناصر معماری می باشد و علاوه بر کنترل ارتباطی میان درون بیرون بنا، دارای ویژگی های زیبایی شناسانه نیز دارند. دربهای قدیم از چوب ساج و با نقوش هندسی و گل بوته بوده است، از جمله تزئینات موجود بر روی درب، منبت کاری، فلزکاری و عناصری مانند کوبه (برای مردان) و حلقه (برای زنان) با اشکال و تزئینات خاص خود بر روی درب مورد استفاده قرار می گرفته است. قفل های کلونی که از فلز ساخته می شدند از دیگر موارد تزئینی کاربردی می باشد که بر روی دربهای قدیم استفاده می شده است.

ج- حیاط مرکزی: یکی از عناصر مهم بافت قدیم بوشهر حیاط مرکزی است که حیاط در وسط و اتاقها گرد آن هستند این حیاط ها دارای ویژگیهایی هستند، اول این که ابعاد این حیاط خیلی وسیع نیست ودلیل این امر ایجاد حداکثر سایه در آن 

می باشد ثانیاً دورتا دور حیاط مرکزی رواق قرار دارد که واسطه بین حیاط و بنا می باشد این رواق که در طبقه پایین نقش سایبان را بازی می کند برای طبقات بالایی فضایی ایجاد می نماید که حیاط مرکزی را به آن قابل استفاده می کند از عناصر تشکیل دهنده این حیاط می توان به باغچه، حوض آب و چاه آب اشاره نمود در بعضی از حیاط ها برای سایه اندازی استفاده شده است.

ح- اتاقها: اتاقها معمولاً در طبقات بالایی و یا در جهت هایی از حیاط به صورت چند دری (سه دری، پنج دری و ...) ساخته می شوند که دارای عملکردهای مختلفی چون اتاق نشیمن و... می باشند، کف انواع اتاقها نیز به تناسب توانگری مالکین از انواع بوریا و یا تخته پوشانده می شده است.

د- ایوان: ایوان به نام طارمه شناخته میشود که به اشکال ساده و بصورت شکلی بوده، در ایوان با دهانه های کوچک بخاطر امکان پوشش سقف با تیر های حمال، ستونی قرار نمیگیرد ولی اگر دهانه ها ابعاد بزرگتری داشته باشند در مقابل ایوان از چند ستون استفاده می شود. 

ه- شناشیل: شناشیل در اغلب بناهای بوشهر مورد استفاده قرار میگیرد و معمولا دربناها و درطبقات بالا و مشرف به حیاط و به عنوان رابط فضاهای مختلف می باشد و از آن می توان معبری بدون ورود به اتاقها استفاده کرد( شناشیل ) بصورت مسقف و بی سقف ساخته می شود و دارای پوشش چوبی می باشد ابعاد شناشیل ازحداقل2  متر تا ابعاد بالاتر متفاوت است و دارای شکل مستطیلی شکل خیلی کشیده می باشد که باتوجه موقعیت قرارگیری آن در بیرون و یا داخل شکلهای مختلفی دارد.ابعاد شناشیل از دو یا سه متر تا حدود بیست متر، در تغییر است. شکل آن نیز مستطیلی خیلی کشیده ‌است و بنابر موقعیت قرار گیری آن در بیرون و داخل شکلی ترکیبی (معمولاً) دارد. شناشیل در یک یا دو طرف جبهه بیرونی و در یک تا چهار جبهه داخلی قرار گرفته‌ است. کاربرد چوبهای چهار تراش، نرده (معجر) چوبی و فلزی زیبا، کرکری‌های پرکار، استفاده از کُلپاهای چوبی و فلزی پرکار، گلهای چوبی آویزان در زیر آن زیبایی خاص به آن داده‌اند.

 مجتمع های زیستی در امتداد ساحل و استفاده از بادگیر

1- در حوزه ی اقلیمی گرم و مرطوب سواحل جنوبی ایران در نواحی نزدیک به دریا برای استفاده از نسیم خنک دریا از بادگیرها استفاده می شود. این بادگیرها بلند و رو به دریا هستند تا حداکثر بهره را از بادهای بلند ببرند. 

2- اکثر بناهای این منطقه دارای بادگیر هستند. بادگیرها در مناطق نزدیک به دریا بزرگ و در مناطق دور از دریا که تاثیر نسیم کاهش می یابد، کوچک و کوتاه می باشند. در بسیاری از مناطق هم بادگیرها به کلی حذف می شوند.

 گسترش رو به دریا

در جهت تعدیل درجه حرارت هوا و جلوگیری از طوفان های شدید می بایستی از دو عامل تعیین کننده ی سایه و جریان هوا بهترین استفاده صورت پذیرد. لذا در جهت رسیدن به شرایط بهتر زیستی شهر، کوچه ها و معابر در امتداد دریا به شکل باریک و کم عرض طراحی می گردند. این نوع طراحی نه تنها جریان باد را در مسیرها کنترل می کند بلکه با ایجاد سایه ی گسترده ی دیوارهای بلند بناها بر کوچه در تعدیل درجه حرارت مؤثر واقع خواهد شد.

نتیجه گیری

بافت تاریخی بوشهر دارای کاربری های متنوعی است. بخش مسکونی بیشترین سهم را در بین کل کاربری ها دارد. قطعات مسکونی اغلب در قسمت های داخلی بافت قرار داشته و محلات را تشکیل می دهند. در برخی موارد این کاربری ها علاوه بر این که به عنوان فضای مسکونی استفاده می شوند، دارای کاربری هایی مانند تجاری و خدماتی نیز می باشند که به عنوان کاربری های مختلط مسکونی مشخص شده اند. کاربری های مذهبی در قسمتهای مختلف محلات بافت و در همجواری های فضاهای مسکونی واقع شده اند. این فضاها بیشتر در قسمتهای داخلی بافت و درون محلات قرار دارند، هرچند که برخی از آن ها در لبه ها نیز واقع هستند.

- منابع و ماخذ:

1. اخترکاوان،  مهدی ، 1379، تنظیم شرایط وهمسازی با بوم اقلیم ایران (اقلیم، معماری و انرژی) ،ص 102،103،104

2. قبادیان، وحید ،1378،بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران ،ص 82

3. معماریان.غلامحسین/ آشنایی با معماری مسکونی ایرانی، گونه شناسی درونگرا.

    (هفته نامه نسیم جنوب – سال بیست و چهارم ، شماره 979)

#بوشهر #بوشهری #بوشهریا #خلیج_فارس #روزنامه #مقاله #نسیم_جنوب