آسیب‌شناسی رفتارهای دوگانه؛ حکومت مقصر است یا مردم؟

اسماعیل منصورنژاد

بسیاری بر این باورند که حکومت مقصر بروز رفتارهای دوگانه در جامعه است. این نگرش تا حدودی درست است، زیرا برخی مجبورند برای به دست آوردن یک موقعیت خاص، ظاهر خودشان را با معیارهای حکومت تنظیم نمایند که یک فرصت یا جایگاه را از دست ندهند. 

بن‌مایۀ تظاهر اما امری فردی است و سیستم نیز بیشتر بر اساس همین امکان بر معیارهای خاصی تأکید می‌کند. درست است که تظاهرات فردی (برای خودشیرینی یا...) خواسته‌های یک سیستم ظاهربین را تأمین می‌کند، اما در واقع خودش نیز اسیر این جوّ شده و متظاهران دارند آن را بازی می‌دهند. 

اگر تظاهر به حداقل می‌رسید و افراد خود واقعی‌شان را نشان می‌دادند، سیستم به ناچار با واقعیت‌ها کنار می‌آمد. وقتی فلان زن گوینده در تلویزیون به خواست و بر اساس باور خودش چادری است و بر آن تأکید می‌کند، اما در موقعیتی دیگر رفتاری مغایر پیشه می‌کند، مشکل ربطی به سیستم ندارد. از قضا این رفتارها باعث می‌شود تا سیستم دیگران را هم به تظاهر وادار کند. سیستم بی‌اراده و مقصر است، اما آغازگر آن یک «فرد» است که سیستم را به این باور رسانده تا به تظاهر به عنوان یک «ارزش» نگاه کند و بر آن تأکید نماید. بخش مهمی از رفتارهای دوگانه ربطی به حکومت ندارد و برآیند خلقیات ما ایرانیان است؛ مانند فرهنگ دورویی و تظاهر حتی در خانواده و جمع دوستان. زیرا برخی می‌پندارند اگر خود واقعی‌شان را نشان بدهند، سرزنش می‌شوند. همین ویژگی منفی، گاه به رفتارهای سازمانی نیز راه پیدا می‌کند و باعث شکل‌گیری تظاهر و دورویی می‌شود. 

به یک نمونه عینی اشاره کنم که یک دوست چند سال قبل در قالب یک خاطره برایم تعریف کرد: 

فردی اهل نماز نبود، اما وقتی به خانۀ باجناقش می‌رفت، سر اذان ظهر یا مغرب به دنبال جانماز می‌گشت. زیرا باجناقش اهل نماز بود. زمان گذشت و بعدها معلوم شد که هر دو نفر دقیقاً زمانی نماز می‌خوانده‌اند که به خانۀ همدیگر می‌رفته‌اند. این یک نمونه از نظام فرهنگی مبتنی بر رودربایستی است و نشان می‌دهد حکومت در آن دخالتی ندارد، ولی به خاطر تأکید بر ظاهربینی، آن را تقویت می‌کند.

یا: فردی در یک گروه واتساپی با تفکرات آزاد،  لیبرالیستی برخورد می‌کند  و در زیر برخی مطالب ضد دینی کف می‌زند یا می‌خندد (یعنی تأیید می‌کند.) اما همین شخص در گروهی که آدم‌های مذهبی و بعضاً متعصب در آن حضور دارند، ناگهان 180درجه می‌چرخد، چهره‌ای دیگر از خود به نمایش می‌گذارد، رنگ عوض می‌کند و پیاپی مطالب دینی در گروه همرسانی می‌کند. در حالی که نه موقعیتی دارد که آن را از دست بدهد، نه در حد و اندازه‌ای است که بخواهند او را در جایی بگمارند. در گروه اول می‌خواهد خودش را طوری دیگر به نمایش بگذارد و در گروه دوم نمی‌خواهد کسی از واقعیت او باخبر شود. این تنوع رفتاری نمی‌تواند ارتباط مستقیمی با حکومت داشته باشد، بلکه بیشتر به خُلقیات ما ایرانیان ربط دارد.

نظر عموم بر این است که سیستم باید میدان را باز بگذارد تا آدم‌ها همان‌طور که هستند، خودشان را نشان بدهند و «خود واقعی» جایگزین «بازیگر» شود. اگر این اتفاق بیفتد، فرصت مانور از دورویان گرفته شده و فرهنگ تک‌رفتاری همه‌گیر می‌شود؛ اما زمانی سیستم به این مهم تن می‌دهد که ابتدا افراد از لاک تظاهر بیرون بیایند.

صرف‌نظر از این‌که حکومت چه می‌خواهد و چه کار باید بکند، فضای شفاف، زلال و بدون ماسک و نقاب زمانی حاکم می‌شود که ما مردم نفاق و تظاهرات فردی را کنار بگذاریم تا سیستم با واقعیت‌های یک جمهور متفاوت کنار بیاید. تا زمانی که متظاهران در یک فراوانی قابل ملاحظه‌اند، سیستم متناسب با فراوانی این افراد، ضرورتی به اصلاح نخواهد دید. فضای شفاف و زلال و مخالف نفاق و تظاهر را ما آدم‌ها می‌سازیم، نه حکومت‌هایی که چارچوب‌های خاص (هرچند شاید غیرضروری) دارند.

  (هفته نامه نسیم جنوب- سال بیست و چهارم، شماره 986)