جامعه ايران و حسرت توسعه

دکتر سجاد بهزادي

سرانجام  رييس جمهوري لايحه برنامه هفتم توسعه را به هيات رئيسه مجلس تقديم کرد. قرار است اين لايحه با اولويت پيشرفت اقتصادي کشور ما را به توسعه نزديک‌تر کند و حسرت توسعه را از ما بگيرد. همان حسرتي که بر دل بسياري ماند و از اين ميهن رفتند و ديگراني که همچنان مانده‌اند براي رسيدن به آن تلاش مي‌کنند.

به تازگي سخناني کوتاه از عادل فردوسي‌پور منتشر شده است که با بغضي حسرت‌آلود مي‌گويد: "در 4 سال‌و نيم گذشته تنها يک بازي را گزارش کرده‌ام. راستش خيلي دلم تنگ شده. اما خب همه‌چيز را با هم نمي‌شود داشت و آدم يکسري اصولي دارد که بايد به آنها پاي‌بند باشد. ولي حسرت گزارش نکردن را قطعا، شديدا مي‌خورم." 

عبارت" شديدا حسرت مي‌خورم" عادل فردوسي‌پور، در وضعيت فعلي جامعه ايران چيز عجيبي نيست. اين عبارت براي بسياري از ما عينيت دارد. به عنوان نمونه بسياري از ما حسرت خورده توسعه نيافتگي کشور هستم و هربار که آفتاب غروب مي‌کند در حسرت نديدن يک اتفاق تازه، در تاريکي شب فرو مي‌رويم.

توسعه منتظر هيچ ملت و دولتي نمي‌ماند و دنياي پيرامون ما امروز در ادامه مسير توسعه يافتگي خود، با هوش مصنوعي روزگار را طي مي کند، اما ما نمايش آن را بازي مي‌کنيم. به قول عباس عبدي "توسعه‌نيافتگي يعني اين که پيشرفته‌ترين لپ تاپ مک بوک پرو را از آمريکا بخري بياري اينجا با آن فيلم‌هاي کارتوني ببيني. يا بنز آخرين مدل را بخري و اينجا با آن آجُر جابجا کني. مثل استفاده از هوش مصنوعي براي شناسايي زناني که در خيابان هستند و خود را پوشيده هم نمي‌کنند." 

 در همين مقايسه تطبيقي توسعه نيافتگي ما با ديگر کشورها، روزانه موارد مختلفي مي بينيم که حسرت آن به دل ما مي ماند. توسعه يافتگي يعني اين‌که؛ فرودگاه استانبول در همسايگي ما، رکورد تعداد پرواز جهان را در يک روز مي شکند. سازمان ايمني ناوبري هوايي اروپا (يوروکنترل) اعلام کرد که تعداد پروازهاي انجام‌شده توسط فرودگاه استانبول در روز يکشنبه به 1684 پرواز رسيد که رکورد 1624 پرواز فرودگاه فرانکفورت در 11 سپتامبر 2019 را شکست.

توسعه يافتگي و مقايسه تطبيقي کشورها با هم يعني اين‌که گفته مي‌شود "در کشورهايي مانند دانمارک از 373 شاخص توسعه 301 شاخص مثبت است؛ اما ايران تقريبا در نيمي از شاخص‌هاي توسعه وضعيت هشدارآميز دارد و در سال 1401 معادل 12 رتبه کاهش جايگاه را نسبت به سال 1400 تجربه کرده است.‌    عقبگرد ايران در شاخص‌هاي توسعه‌اي در شرايطي است که مطابق بررسي‌هاي انجام‌شده در منطقه، ترکمنستان 13 رتبه، قرقيزستان و عراق 12 رتبه، عربستان 11 رتبه و ارمنستان 9 رتبه ارتقا در شاخص‌هاي توسعه‌اي را تجربه کرده‌اند".   

ما نه تنها به توسعه يافتگي نرسيده ايم و نه تنها در حال توسعه نيستيم؛ بلکه نشانه هايي هست که مدام به عقب تر مي رويم.

توسعه نيافتگي وبه عقب رفتن توسعه در ايران  يعني اينکه گفته مي‌شود "سرعت اينترنت موبايل ايران از توگو و مراکش کندتر است؛ اينترنت ثابت هم کندتر از آنگولا. رتبه يک تا پنج اينترنت موبايل در جهان در ماه مارس 2023 به ترتيب به امارات متحده عربي (181.79)، قطر (164.86)، نروژ (146.15)، کويت (136.75) و دانمارک (127.13) تعلق دارد. همچنين رتبه يک تا پنج اينترنت پهن‌باند ثابت در جهان به ترتيب سنگاپور (241.35) شيلي (223.21)، امارات متحده عربي (220.61)، چين (218.80)، هنگ کنگ (213.14) تعلق دارد." 

وضعيت اينترنت در جهان، جنون‌آميز متحول مي شود و ما در کشورمان همچنان گرفتار فيلترينگ هستيم. يک نماينده مجلس به تازگي گفته است "گردش مالي فيلترينگ در ايران 40 تا 50هزار ميليارد تومان است." 

نمونه هاي بيش تري هم هست که همگي نشان مي دهد حتي همسايگان ما چگونه سوداي توسعه در سر دارند و ما در حسرت توسعه مانده ايم. تازگي ها وزارت سرمايه‌گذاري عربستان تفاهمي به ارزش 5.6 ميليارد دلار (21 ميليارد ريال عربستان) با شرکت چيني «هيومن هورايزونز» متخصص در توسعه فناوري‌هاي خودروهاي هوشمند و توليد خودروهاي برقي براي انجام پروژه مشترک تحقيق، توسعه، ساخت و فروش خودرو امضا کرد.

موارد بسيار تلخ تري وجود دارد که از بيان آنها صرفنظر مي کنم. اما چه بايد کرد و حسرت توسعه جامعه ايران تا کجا پيش خواهد رفت؟

گفته مي‌شود بر لايحه برنامه هفتم توسعه انتقادات زيادي وجود دارد؛ اما هدف نگارش اين متن پرداختن به آن ايرادات نيست. قبل از اين هم 6 لايحه توسعه توسط دولت هاي ديگر نوشته شده بود، اما ما همچنان با روح توسعه تعارض‌هاي جدي داريم.

برنامه توسعه اي که ما را بين المللي نکند مبناي پايداري نخواهد داشت. به قول دکتر سريع القلم "اصول توسعه‌يافتگي جهاني و جهان‌شمول‌اند." برنامه توسعه اي که نتواند طبقه متوسط جامعه را نجات دهد، هرگز سالهاي روشني را به ما نشان نخواهد داد.

 توسعه يعني اين‌که طبقه متوسط جامعه ميدان دار حوزه عمومي باشد و دغدغه نيازهاي معيشتي نداشته باشد. اين در حالي است که گفته مي شود "خط فقر در تهران به 30 ميليون تومان رسيده است و با توجه به شرايط مسکن، اجاره، معيشت و تورم مشاهده مي‌کنيم که قشر متوسط جامعه عملا به سمت حاشيه‌نشيني در تهران و يا شهرهاي هم جوار سوق پيدا کرده و به همين علت ممکن است در آينده نه چندان دور شاهد مسائل اجتماعي و سياسي متعدد باشيم." 

يک روزي برنامه هاي هفتم، هشتم، نهم ....  توسعه هم توسط دولت ها مي‌آيد و مي رود؛ اما تنها دولت ها نيستند که يک کشور را از مسير توسعه دور و يا به آن نزديک مي‌کنند. مادامي که ملت ها نيز، انسان‌هاي توسعه يافته‌اي نباشند هرگز از حسرت توسعه عبور نخواهيم کرد.

ما بيش از لايحه هاي توسعه، به انسان توسعه يافته نياز داريم که روح پرسش‌گري دارد و کنشگر اجتماعي است و در برابر توسعه‌نيافتگي اعتراض و انتقاد مي کند.

به قول يکي از همکاران رسانه‌اي "انسان توسعه يافته قانونمند است و به قانون احترام مي گذارد. در عين حال مرعوب مقامات اداري و حکومتي هم نمي شود. مي‌داند که اين مقامات تنها در سازمان مطبوع خود صاحب مقام هستند و در عرصه اجتماع همگي خدمتگزار شهروندان هستند."

انسان توسعه‌يافته در حسرت توسعه نمي ماند و براي رسيدن به آن، مدام فرياد مي زند.