خليج فارس و شکل‌گيري جوامع ايراني در خارج از کشور

دکتر حمید اسدپور

حضور پررنگ خليج فارس در مسائل سياسي و تجارت بين‌المللي از گذشته‌هاي دور مورد توجه بوده است و به همين دليل، بخش عمده‌اي از تحقيقات و پژوهش‌هايي که در مورد خليج فارس صورت گرفته است، بر مسائل تجاري، اقتصادي و سياسي تمرکز يافته است. در مقابل، پژوهش‌هايي که در زمينه‌هاي اجتماعي و فرهنگي خليج‌فارس صورت گرفته، بسيار محدود مي‌باشد. البته  اين محدوديت در قياس با پژوهش‌هاي فراواني است که در زمينه‌هاي تجاري، اقتصادي و سياسي صورت گرفته است. راه‌ها در طول تاريخ، ضمن آن‌که در بخش نظامي، اقتصادي و سياسي تأثيرگذار بوده‌اند، در زمينه فرهنگي اجتماعي نيز نقش مؤثري داشته‌اند. خليج‌فارس نيز از اين مسئله مستثني نيست. به واقع عرصه‌هاي ناگشوده فراواني در زمينه اجتماعي و فرهنگي خليج فارس وجود دارد که قابل پژوهش مي‌باشند. اين شاهراه مهم به همان نسبت که محل مبادلات اقتصادي و تجاري اقوام و ملل مختلف بوده است، عرصه‌اي براي تبادل فرهنگي نيز محسوب مي‌شد. اين مسئله به ويژه با اتکا بر اين موضوع که گفتمان تجارت در خليج فارس مبتني و تسامح و تساهل بوده است اهميت بيشتري دارد. در طي دوره‌هاي مختلف تاريخي، گروه‌هاي مختلف ايراني که مسلمان يا غير مسلمان بودندکه عمدتاً از خليج فارس به قصد تجارت يا مهاجرت راهي سرزمين‌هاي ديگر شدند، سبب شکل‌گيري جوامع ايراني به ويژه در جنوب و جنوب شرقي و شرق آسيا و همچنين شرق آفريقا گرديدند. اين جوامع ايراني خارج از کشور در انتقال فرهنگ و تمدن ايراني نقش مهمي در طول تاريخ ايفا نمودند.

 سواحل ايراني خليج فارس بيش از نهصد کيلومتر طول دارد و از شمال غربي به جنوب شرقي داراي بنادر و مراکزي است که هرکدام روزگاري داراي شهرت و اهميت خاص بوده‌اند. اين بنادر از گذشته‌هاي دور از مهم‌ترين مراکز تجاري محسوب مي‌شدند. چنان که مورخان و جغرافيدانان مسلمان از اين تجارت باشکوه، مطالبي ارائه داده‌اند. اصطخري اشاره دارد که «مردمان سيراف را بازرگاني و دريانوردي روزي تمام است و اهل سيراف و سواحل دريا گذار باشند و شنودم که مردي از سيراف به  بازرگاني دريا شد و چهل سال در کشتي بماند و به خشکي بر نيامد و چون به کنار دريا رسيدي به شهرها دل خوش نخواستي که از دريا بيرون آيد».  ابن‌حوقل نيز از ثروت بازرگانان حوزه ايراني خليج‌فارس و تجارت باشکوه آن با چين سخن گفته است.‌ مقدسي نيز مطالبي از معماري باشکوه بنادرخليج فارس به ويژه سيراف، بازارهاي فوق‌العاده آن و همچنين نقش ارتباطي تجاري آنان با شرق آسيا ارائه داده است. سابقه اين گونه ارتباطات تجاري به دوره باستان مي‌رسد و به ويژه در دوره ساساني اين گونه ارتباطات گسترش زيادي يافته است. چنانکه اردشير اول، شهرها و بناهايي بر کرانه خليج‌فارس ايجاد کرد و شاپور دوم نيز توجه اساسي به امنيت راه‌هاي دريايي خليج‌فارس داشت. وي نيرويي به بحرين فرستاد و در اين دوره امکانات دريانوردي در بنادر حاشيه خليج فارس گسترش فوق‌العاده‌اي يافت. بخش عمده اين ارتباطات با سرزمين‌هاي هند و چين در آسيا بود. هرچند اين ارتباطات محدود به اين سرزمين‌ها نبود ولي اين دو سرزمين از مهم‌ترين مراکز حوزه ارتباطي تجاري براي ايرانيان محسوب مي‌گرديد. خليج‌فارس در اين ميان از مهم‌ترين شاهراه‌هاي اين ارتباطات بوده است. اهميت اين ارتباطات در خليج‌فارس چنان است که مقدسي در مورد بنادري مانند سيراف، آن را اردوگاه چين و انبارهاي فارس و خراسان ناميده است.

مساله اساسي در امر تجارت در خليج‌فارس و زمينه‌سازي جهت شکل‌گيري جوامع ايراني خارج از کشور، رعايت تساهل و تسامح مذهبي در گسترش اسلام، به ويژه از سوي بازرگانان ايراني است که از کرانه‌هاي خليج فارس با مناطق ديگر ارتباط داشتند. چنان‌چه در شهرهايي مانند سيراف و هرمز، سازگاري زيادي ميان اقوام و مذاهب مختلف وجود داشته است و حقوق همه اين اقوام به رسميت شناخته شده است. اين وضعيت تسامح و تساهل ميان مراکز تجاري خليج فارس در قرون بعد نيز تداوم يافته است.

سمرقندي اشاره دارد «اين هرمزکه آن را جرون گويند در ميان دريا بندري است که بر روي زمين بدل ندارد. تجار اقاليم سبعه روي توجه به آن بندر دارند و مردم دريابار از حدود چين و جاوه تا عدن و جده نفايس و ظرايف به آن بلده آرند و مسافران عالم از هرجا آيند و هرچه آرند در برابر هر چه خواهند بي زيادت جستجوي در آن شهر يابند و ديوانيان از همه چيز غير از نقد زر و نقره عشر ستانند و اصحاب اديان مختلف بل کفار در آن شهر بسيارند و بيرون ازعدل با هيچ آفريده معامله‌اي ندارند و به اين سبب آن بلده را دارالامان گويند».

(هفته نامه نسیم جنوب، سال بیست و ششم، شماره 1058)