خليج فارس و شکل ? گيري جوامع ايراني در خارج از کشور

دکتر حمید اسدپور

حضور پررنگ خليج فارس در مسائل سياسي و تجارت بين ? المللي از گذشته ? هاي دور مورد توجه بوده است و به همين دليل، بخش عمده ? اي از تحقيقات و پژوهش ? هايي که در مورد خليج فارس صورت گرفته است، بر مسائل تجاري، اقتصادي و سياسي تمرکز يافته است. در مقابل، پژوهش ? هايي که در زمينه ? هاي اجتماعي و فرهنگي خل يج ? فارس صورت گرفته، بسيار محدود مي ? باشد. البته   اين محدوديت در قياس با پژوهش ? هاي فراواني است که در زمينه ? هاي تجاري، اقتصادي و سياسي صورت گرفته است. راه ? ها در طول تاريخ، ضمن آن ? که در بخش نظامي، اقتصادي و سياسي تأثيرگذار بوده ? اند، در زمينه فرهنگي اجتماعي نيز نقش مؤثري داشته ? اند. خليج ? فارس نيز از اين مسئله مستثني نيست. به واقع عرصه ? هاي ناگشوده فراواني در زمينه اجتماعي و فرهنگي خليج فارس وجود دارد که قابل پژوهش مي ? باشند. اين شاهراه مهم به همان نسبت که محل مبادلات اقتصادي و تجاري اقوام و ملل مختلف بوده است، عرصه ? اي براي تبادل فرهنگي نيز محسوب مي ? شد. اين مسئله به ويژه با اتکا بر اين موضوع که گفتمان تجارت در خليج فارس مبتني و تسامح و تساهل بوده است اهميت بيشتري دارد. در طي دوره ? هاي مختلف تاريخي، گروه ? هاي مختلف ايراني که مسلمان يا غير مسلمان بودندکه عمدتاً از خليج ف ارس به قصد تجارت يا مهاجرت راهي سرزمين ? هاي ديگر شدند، سبب شکل ? گيري جوامع ايراني به ويژه در جنوب و جنوب شرقي و شرق آسيا و همچنين شرق آفريقا گرديدند. اين جوامع ايراني خارج از کشور در انتقال فرهنگ و تمدن ايراني نقش مهمي در طول تاريخ ايفا نمودند.

  سواحل ايراني خليج فارس بيش از نهصد کيلومتر طول دارد و از شمال غربي به جنوب شرقي داراي بنادر و مراکزي است که هرکدام روزگاري داراي شهرت و اهميت خاص بوده ? اند. اين بنادر از گذشته ? هاي دور از مهم ? ترين مراکز تجاري محسوب مي ? شدند. چنان که مورخان و جغرافيدانان مسلمان از اين تجا رت باشکوه، مطالبي ارائه داده ? اند. اصطخري اشاره دارد که «مردمان سيراف را بازرگاني و دريانوردي روزي تمام است و اهل سيراف و سواحل دريا گذار باشند و شنودم که مردي از سيراف به   بازرگاني دريا شد و چهل سال در کشتي بماند و به خشکي بر نيامد و چون به کنار دريا رسيدي به شهرها دل خوش نخواستي که از دريا بيرون آيد».   ابن ? حوقل نيز از ثروت بازرگانان حوزه ايراني خليج ? فارس و تجارت باشکوه آن با چين سخن گفته است. ? مقدسي نيز مطالبي از معماري باشکوه بنادرخليج فارس به ويژه سيراف، بازارهاي فوق ? العاده آن و همچنين نقش ارتباطي تجاري آنان با شرق آسيا ارائه داده است. سابقه اين گونه ارتباطات تجاري به دوره باستان مي ? رسد و به ويژه در دوره ساساني اين گونه ارتباطات گسترش زيادي يافته است. چنانکه اردشير اول، شهرها و بناهايي بر کرانه خليج ? فارس ايجاد کرد و شاپور دوم نيز توجه اساسي به امنيت راه ? ه اي دريايي خليج ? فارس داشت. وي نيرويي به بحرين فرستاد و در اين دوره امکانات دريانوردي در بنادر حاشيه خليج فارس گسترش فوق ? العاده ? اي يافت. بخش عمده اين ارتباطات با سرزمين ? هاي هند و چين در آسيا بود. هرچند اين ارتباطات محدود به اين سرزمين ? ها نبود ولي اين دو سرزم ين از مهم ? ترين مراکز حوزه ارتباطي تجاري براي ايرانيان محسوب مي ? گرديد. خليج ? فارس در اين ميان از مهم ? ترين شاهراه ? هاي اين ارتباطات بوده است. اهميت اين ارتباطات در خليج ? فارس چنان است که مقدسي در مورد بنادري مانند سيراف، آن را اردوگاه چين و انبارهاي فارس و خراس ان ناميده است.

مساله اساسي در امر تجارت در خليج ? فارس و زمينه ? سازي جهت شکل ? گيري جوامع ايراني خارج از کشور، رعايت تساهل و تسامح مذهبي در گسترش اسلام، به ويژه از سوي بازرگانان ايراني است که از کرانه ? هاي خليج فارس با مناطق ديگر ارتباط داشتند. چنان ? چه در شهرهاي ي مانند سيراف و هرمز، سازگاري زيادي ميان اقوام و مذاهب مختلف وجود داشته است و حقوق همه اين اقوام به رسميت شناخته شده است. اين وضعيت تسامح و تساهل ميان مراکز تجاري خليج فارس در قرون بعد نيز تداوم يافته است.

سمرقندي اشاره دارد «اين هرمزکه آن را جرون گويند د ر ميان دريا بندري است که بر روي زمين بدل ندارد. تجار اقاليم سبعه روي توجه به آن بندر دارند و مردم دريابار از حدود چين و جاوه تا عدن و جده نفايس و ظرايف به آن بلده آرند و مسافران عالم از هرجا آيند و هرچه آرند در برابر هر چه خواهند بي زيادت جستجوي در آن شهر يابند و ديوانيان از همه چيز غير از نقد زر و نقره عشر ستانند و اصحاب اديان مختلف بل کفار در آن شهر بسيارند و بيرون ازعدل با هيچ آفريده معامله ? اي ندارند و به اين سبب آن بلده را دارالامان گويند».

(هفته نامه نسیم جنوب، سال بیست و ششم، شماره 1058)