دكتر عبدالكريم مشايخي : گمرکات? جنوب? ایران? که? سالیانه? هزاران? تومان? از بابت? تعرفه?های? گمرکی? آن? به? خزانه? شاهی? سرازیر می?شد، بر اساس? توافقنامه?ای? در قبال? پرداخت? وام? به? مظفرالدین?شاه? قاجار چندین? سال? بود که? در رهن? انگلیسیها قرار داشتند و قسمت? مهمی? از درآمد آنها? به? عنوان? اقساط? وام? به? حساب? انگلیسیها پرداخت? می?شد. هنگامی?که? نیروهای? ملی? طرفدار سیدمرتضی? گمرک? را به? اشغال? در آوردند، کارکنان? بلژیکی? آن? را برکنار کردند و ...
مشروطه در بوشهر
دكتر عبدالكريم مشايخي
مرحوم سیدمرتضی اهرمی که خود به توصیه علمای نجف به حمایت از مشروطه?خواهی جنوب برخاسته بود، پس از استقرار مجدد مشروطه، در درگیری با حاکم محلی دولت مشروطه، به یکی از مظلومان واقعی عصر مشروطه تبدیل شد. قیام او در دفاع از مشروطه، نتیجه معکوس داد و سرانجامی جز رنج و تبعید برای وی به همراه نیاورد. در این مقاله برخی نکته?های تاریخ پرفرازونشیب مشروطیت بوشهر عرضه می?گردد.
بندر بوشهر در کنار خلیج?فارس از شرایط ویژه و ارزشمندی برخوردار است. موقعیت جغرافیایی و اهمیت استراتژیک آن در کنار مزایای اقتصادی و خصوصیات اقلیمی سبب گردیده از زمان زمامداری نادرشاه افشار که بوشهر جدید تاسیس گردید، مورد توجه دول قدرتمند اروپایی و غیر اروپایی قرار گیرد. کمپانیها و بنگاههای تجاری و مؤسسات و نمایندگی?های سیاسی و اقتصادی یکی بعد از دیگری به این بندر روی آوردند و در نتیجه امور بازرگانی و کارهای اقتصادی این بندر رونقی بسزا یافت، آنگونه?که طبق اسناد موجود، به?ویژه در دوره قاجار عایدات گمرک بوشهر چند برابر بیش از عایدات دیگر بنادر ایران بود.
کشورهای سوداگر غربی و شرقی، با درک موقعیت استراتژیک خلیج?فارس و با توجه به حساسیت بوشهر از نظرگاه اقتصادی ــ نظامی، در استقرار نمایندگی و تاسیس کنسولگری در این بندر با هم به رقابت و چالش پرداختند و در راستای تامین منافع سیاسی ــ اقتصادی خود، در این بندر نمایندگی?های سیاسی ایجاد نمودند.
روابط اقتصادی ــ سیاسی و حضور دیپلماتیک سوداگران خارجی و ارتباط تجاری بوشهر با کشورهای خارجی در امر صادرات و واردات مستلزم مهاجرت و مسافرت مردم این سامان به خارج از کشور و آشنایی با مسائل اجتماعی، فرهنگی، سیاسی اقتصادی جهان و آگاه?شدن از تحولات فکری و علمی دنیای غرب بود.
آگاهی سیاسی مردم بوشهر با عوامل فرهنگی دیگر مانند انتشار نشریاتی چون مظفری، اصلاح و طلوع در دوره قاجار، سبب گردید در بحبوحه انقلاب مشروطیت مردم این منطقه نیز در این رستاخیز بزرگ نقشی بالنده ایفا نمایند.
آغازگر قیام مشروطیت در بوشهر، روحانی برجسته?ای به نام سیدمرتضی اهرمی[۱] معروف به علم?الهدی است که با همیاری شهید رئیسعلی دلواری علیه محمدعلی?شاه قاجار قیام کرد و مجاهدتهای این دو بزرگوار و نیروهای مترقی ساکن بوشهر گوشه دیگری از مبارزات خونبار مردم ایران به?شمار می?رود.
در این مقاله تلاش گردیده است با تکیه بر اسناد و مدارک تاریخی، کتب، مقالات، روزنامه?ها و نشریات آن روزگار، نقش مردم بوشهر در جنبش مشروطیت ایران و علل و عوامل شکست آن قیام در خطّه جنوب مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
سیدمرتضی اهرمی، آغازگر جنبش مشروطیت در بوشهر
محمدعلی?شاه? قاجار بعد از به?توپ?بستن? مجلس? در جمادی?الاولی? ۱۳۲۶٫ق? و سرکوب و اعدام آزادیخواهان در باغشاه تهران، بااین?عنوان?که درصدد است مبانی نظم، امنیت و معدلت و موجبات سلامت و سعادت مملکت را فراهم سازد، شرایطی استبدادی را بر جامعه حاکم کرد که با واکنش سخت? انقلابیون? ایران? در سراسر کشور روبرو گردید.
اخبار قیام? آزادیخواهان? تبریز، گیلان?، اصفهان? و دیگر شهرهای? ایران? که? به? دنبال? به?توپ?بسته?شدن? مجلس? و سرکوب? مشروطه?خواهان? به? شهرهای? مختلف? ایران? رسید، روحانی? جلیل?القدر سیدعبدالحسین? لاری? را ترغیب? نمود تا هیاتهایی? به? سه? ناحیه? داراب?، بندرعباس? و بوشهر اعزام? نماید.
سیّد طی? نامه?ای? به? روحانی? مبارز بوشهر، سیدمرتضی? مجتهداهرمی?، پیروزیهای? خود بر نیروهای? استبداد در منطقه? لارستان? را به وی اطلاع? داد. ماژور کاکس، سرکنسول انگلیس، در گزارش? محرمانه? خود به? این? نامه? اشارت? دارد: «سیدعبدالحسین? لاری? شرحی? به? یکی? از ملّاهای? عمده? بوشهر نوشته?، و در آن? اشاره? نموده? است? که? با قوام? جنگ? کرده?، و او را به??کلی? مغلوب? کرده?، و اشعار داشته? است? که? از پرداخت? مالیات? در لار اکیداً قدغن? نموده? است?.»[۲]
سید مخالفت? علنی? خود را با محمد?علی?شاه? اعلام? کرد و همگامی? مبارزان? بوشهری? با انقلابیون? لار، بندرعباس? و لنگه? را خواستار شد.[۳]
اخبار پیروزی? ملّیون? بندرعباس?، لنگه? و لار باعث? تهییج? انقلابیون? بوشهر شد و سیدمرتضی? با حمایت? مردم? درصدد تدارک? حمله? گسترده?ای? به? مقرهای? دولتی? مستقر در بوشهر برآمد.
کاپیتان? ترور، کفیل? کنسولگری? بوشهر که? در غیاب? ماژور کاکس? در بوشهر انجام? وظیفه? می?کرد، درباره? چگونگی? آغاز قیام? سیدمرتضی? چنین? گزارش? کرده? است?: «وی [سیدمرتضی? اهرمی] بنا به? دستور عبدالحسین? لاری? و هم? بر اساس? احکام? علمای? بلندمرتبه? شیعه? در نجف،? نهضت? بوشهر را رهبری? می?کرد و دراین?راستا با مشکلی? مواجه? نبود؛ زیرا حکمران? بنادر در محل? حضور نداشت? و پادگان? بوشهر هم? که? از تعداد سیصدنفر سرباز اصفهانی? تشکیل? شده? بود، ایستادگی? نمی?کرد. سیدمرتضی? تعدادی? از روستائیان? مسلح? از روستای? خود اهرم? و سایر روستاها واقع? در پس??کرانه?ها در بوشهر مستقر ساخت? و با کمک? آنها و ظاهرا به? نام? آرمان? ملّیون? کنترل? بوشهر را در بیست?ودوم مارس? در دست? گرفت?.»[۴]
علیمراد فراشبندی? نیز درباره? انگیزه? اصلی? سیدمرتضی? مجتهد اهرمی? از تصرف? بوشهر و اداره? امور این? شهر چنین? نوشته? است?: «سیدمرتضی? علم?الهدی? اهرمی? مردی? مبارز به? شمار می?رفت? و به? خاطر داشتن? تمایلات? شدید آزادیخواهی?، مورد توجه? ملّیون? واقع? شده? بود. این? روحانی? متعهد و برجسته?، در زمان? استبداد صغیر پس? از وصول? فتوای? آخوند ملامحمدکاظم? خراسانی?، بر آن? شد که? بوشهر را از تصرف? مستبدین? خارج? و طرفداران? محمد?علی?شاه? قاجار را از آن? بندر بیرون? کند. به??همین?جهت? ابتدا موضوع? را با? علما و تجار بوشهری? در میان? گذاشت? و پس? از موافقت? آنها، رئیسعلی? دلواری? و زایرخضرخان? و میرزاحسین?خان? برازجانی? و خالوحسین? بردخونی? و رئیس??عبدالحسن? دشتی? و احمدخان? انگالی? که? در حیطة? نفوذ او بودند، [را] برانگیخت? تا برای? تحقق? هدفش? به? همراهی? تفنگچیان? ابواب??جمعی? خود در وقت? مقرر به? بوشهر عزیمت? نمایند. رئیسعلی? دلواری? در این? مبارزه? پیشقدم? شد.»[۵]
همانگونه??که? پیشتر آمد، سیدمرتضی? اهرمی? با هماهنگی? رؤسا و خوانین? دشتی?، دشتستان? و تنگستان? و نیروهای? ملی? مستقر در بوشهر، در شب? اول? ربیع?الاول? ۱۳۲۷٫ق/ بیست?وسوم آوریل? ۱۹۰۹٫م? در یک? اقدام? سریع? و بدون? خونریزی? بوشهر را تصرف? کرد و معزالدوله?، برادر آصف?الدوله? حکمران? فارس? که? حکمران? بنادر بود، را پس? از چند روز به? شیراز فرستاد و طرفداران? وی? ادارات? دولتی? را به? تصرف? خود درآوردند.
با استناد به? گزارش? کفیل? کنسولگری? مقیم? بوشهر، سیدمرتضی? و ملّیون? در آغاز قیام? خود درصدد تصرف? گمرک? بوشهر نبودند و به? نظر می?رسد? انقلابیون? بوشهری? اطلاع? داشتند که? بر اساس? وثیقه?ای?، در دوران? حکومت? مظفرالدین?شاه? قاجار، گمرکات? جنوب? ایران? در اختیار انگلیسیها قرار دارند?، اما دگرگونی? سریع? تحولات? بوشهر به? نفع? سید و هوادارانش،? سبب? گردید برخلاف? انتظار انگلیسیها، گمرک? بوشهر نیز توسط? ملّیون? تصرف? شود.
تصرف? گمرک? بوشهر توسط? ملّیون? و عکس?العمل?انگلیسیها
گمرکات? جنوب? ایران? که? سالیانه? هزاران? تومان? از بابت? تعرفه?های? گمرکی? آن? به? خزانه? شاهی? سرازیر می?شد، بر اساس? توافقنامه?ای? در قبال? پرداخت? وام? به? مظفرالدین?شاه? قاجار چندین? سال? بود که? در رهن? انگلیسیها قرار داشتند و قسمت? مهمی? از درآمد آنها? به? عنوان? اقساط? وام? به? حساب? انگلیسیها پرداخت? می?شد.[۶]
هنگامی?که? نیروهای? ملی? طرفدار سیدمرتضی? گمرک? را به? اشغال? در آوردند، کارکنان? بلژیکی? آن? را برکنار کردند و موسس?خان? ارمنی? را به? عنوان? مدیرکل? گمرکات? منصوب? نمودند. مقامات? انگلیسی? برای?اینکه? سیدمرتضی? و اتباعش? در امور گمرک? مداخله? ننمایند، پرداخت? مقرری? تفنگچیان? حاضر در بوشهر را متعهد شدند و علاوه?براین?، ماهی? پنج?هزار روپیه? هم? برای? سیدمرتضی? تعیین? کردند، اما سیدمرتضی? پیشنهاد مقامات? مزبور را که? جنبه? سیاسی? و دیپلماتیک? داشت?، رد کرد و صریحا اظهار داشت?? انجام? نظر آنها بدون? کسب? اجازه? آخوند خراسانی? به?هیچ?وجه? امکان?پذیر نیست?.[۷] دولت? بریتانیا بلافاصله? عکس?العمل? نشان? داده?، طی? نامه?ای? توجه? ملّیون? بوشهری? را به? نکات? ذیل? معطوف? داشت?: ۱ــ عموما گمرکات? بنادر وثیقه? وام? سیصدهزار پوندی? است? که? چند سال? پیش? شاه??? [مظفرالدین??شاه] دریافت? کرده? است ۲ــ وصولهای? فعلی? گمرک? بوشهر که? ماهانه? بالغ? بر سی?هزار تومان? است?، بابت? پرداخت? سود پیش??پرداختها و حواله?های? پیش? از اعتباری? که? شاه? و وزرا دریافت? کرده?اند، به?گونه?ای?ویژه? درحال?حاضر نزد بانک? شاهی? در گرو می?باشد![۸]
انگلیسیها خواستار آن? شدند که? رهبران? ملّیون? بوشهر و به??ویژه? سیدمرتضی به? درخواستهای? دولت? انگلیس? به? نظر احترام? بنگرد، اما سید برای? ضربه?زدن? به? منافع? آنان درصدد قطع? این? شریان? مهم? اقتصادی? برآمد.
در اول? ماه? ربیع?الاول? ۱۳۲۷٫ق? سیدمرتضی? اهرمی? رسما به? کنسول?خانه? انگلیس? نوشت? که? مهام? حکومت? را از جانب? ملّیون? در دست? دارد و وظایف? مامورین? محل? را موقتاً عهده?دار است? و ترتیب? حفظ? جان? و مال? اتباع? خارجه? را خواهد کرد.[۹]
جنرال?قنسول? انگلیس? مقیم? بوشهر، در گزارشی? برای? جرج? بارکلی? در تهران? چنین? نوشت?: «اولین? جواب? مقطوع? از سیدمرتضی? دیشب? آخر شب? به? من? رسیده?، که? به? طریق? مراسلة? رسمی? نزد یک? نفری? که? واسطه? است?، فرستاده? شده? و او برای? من? ارسال? داشته? بود. سید ابتدا بیان? نموده که? حفظ? منافع? مسلمه? دولت? و ملت? انگلیس? یکی? از فرایض? اولیه? ملّیون? است?. پس? از آن? اشعار می?دارد که? برای? اطمینان? و استرضای? قنسولگری? در مساله? عایدات? گمرکی?، من? پیشنهاد می?نمایم? که? قرارداد صحیحی? در بین? باشد و آن?، این? است? که? دسته? ملّیون? برای? مخارج? یومیه? نگهداری? تفنگچیان? روزی? پانصد تومان? مأخوذ بدارند و بقیه? نزد یک? نفر تاجر ایرانی? معتبری? که? طرفین? انتخاب? نمایند، سپرده? شود، و تا سه? ماه? نزد او به? امانت? بماند. در عرض? آن? مدت? دسته? ملّیون? جواب? اخیر را تعویق? انداخته? و ضمناً از مراکز هیجان? ملّیون? دیگر کسب? تکلیف? خواهند نمود، یا دولت? انگلیس? برای? اثبات? دعوی? خود اسناد ارائه? خواهند داشت?.»[۱۰]
سیدمرتضی? علیرغم? وعده? مساعدی? که? به? جنرال?قنسول? انگلیس? مقیم? بوشهر مبنی? بر کنترل? ملّیون? داده? بود، چند روز بعد به? اتفاق? تعدادی? از تفنگچیان? به? دارالحکومه? رفته?، پرچم? سلطنتی? را پایین? کشید? و پرچم? ملّیون? را به? جای? آن? نصب? نمود. به? دنبال? خارج?شدن? کارگزار دولتی? از شهر، اکثر طبقات? مختلف? بوشهر به? هواداران? سید?مرتضی? و ملّیون? پیوستند.[۱۱]
علیمراد فراشبندی? می?نویسد: «محمدعلی?شاه? به? منظور جلب? توجه? سیدمرتضی?، او را به? لقب? نظام?العلما ملقب? و ماهی? پانصد تومان? مقرری? برای? وی? منظور داشت?. مراتب? توسط? معین?التجار به? سیدمرتضی? ابلاغ? ولی? سید که? طبعی? منیع? داشت? و مردی? وارسته? و آزاده? بود، از قبول? آن? قویا امتناع? ورزید.»[۱۲]
بوشهر قریب? دو ماه? در تصرف? طرفداران? مشروطه? بود. در طول? این? مدت?، سیدمرتضی? به? رتق?وفتق? امور مردم? می?پرداخت? و مشکلات? و معضلات? را از طریق? موازین? شرعی? حل? می?کرد.
سر جرج? بارکلی? در گزارشی? که? به? تاریخ? بیست?وششم آوریل? ۱۹۰۹٫م?/ ربیع?الاول? ۱۳۲۷٫ق? برای? ادوارد گری?، وزیر امورخارجه? انگلستان،? ارسال? داشت?، درباره? نقش? سیدمرتضی? اهرمی? و سلطه? وی? بر مقدرات? مردم? چنین? نوشته? است?: «در حقیقت? وضعیت? و رفتار سیدمرتضی? مؤسس? این? جنبش? بوده?، واضح? است? بدون? پیش??قدمی? و استعداد معتنابه? تفنگچی? که? او توانسته? تهیه? نماید، برای? دسته? ملّیون? امکان? نداشت? که? بتوانند به? این? سهولت? بر قوای? شاه? فایق? آیند و با تهور بسیار اتحاد خود را با مقصود ملّیون? مشهود داشت?.»[۱۳]
دو ماه? بعد از تصرف? بوشهر، دولت? وقت? طی? حکمی? با موافقت? انگلیسیها، احمدخان? دریابیگی[۱۴] را به? سمت? حکمرانی? کل? بنادر جنوب? ایران? منصوب? نمود. احمدخان? برای? موفقیت? در قلع??وقمع? سیدمرتضی? و نیروهای? ملی? طرفدار وی?، ابتدا? به? عراق? عرب? رفت? و پس از جلب? نظر برخی? علمای? نجف?، از راه? عراق? به? بوشهر آمد تا در فرصت? مناسب? نقشه?های? خود را به? اجرا گذارد.
دراین?زمان? تعدادی? از نیروهای? به?ظاهر طرفدار سیدمرتضی? که? غالبا صحرانشین? بودند، به? بازار بوشهر دستبرد زدند? و اموال? برخی? از مردم? را غارت? کردند.[۱۵]
جنرال?قنسول? انگلیس? مقیم? بوشهر که? از مخالفان? جدی? سیدمرتضی? و ملّیون? بود و قصد مشوب??کردن? اذهان? دولتمردان? انگلیسی? در تهران?، انگلیس? و هند علیه? سیدمرتضی? و هواداران? او را داشت?، در گزارشی? به? سر جرج? بارکلی? اوضاع? را چنین? ترسیم? نمود: «سیدمرتضی? هنوز در نگه?داشتن? دویست? الی? سیصد نفر تفنگچی? اصرار دارد. شهر به? حالت? وحشت?زدگی? است و امور به?عمده? تعطیل? است?. تهاجمی? از طرف? این? تفنگچیان? پیش?بینی? می?شود و به??این?جهت? بازارها و حتی? دکانها هنوز بسته?اند. اگر یک? راه? نجاتی? حاصل? نشود، بیم? آن? است? که? اهالی? بالتمام? در جنرال?قنسولگری? انگلیس? پناهنده? شوند.»[۱۶]
سر ادوارد گری،? وزیر امورخارجه? وقت? انگلیس?، در پاسخ? به? گزارش? جنرال??قنسول? انگلیس? مقیم? بوشهر و گزارش? بارکلی?، موافقت? خود را با مداخله? نظامی? انگلیس? اعلام? کرد و به? بهانه مخاطره?آمیزبودن? اوضاع? بوشهر و تامین ? امنیت? جانی? اتباع? انگلیس? و دیگر اتباع? بیگانه?، به? ناو سلطنتی? فاکس? دستور داد از بندرعباس? به? جانب? بوشهر رهسپار گردد.[۱۷]
در روز دوم? آوریل? ۱۹۰۹٫م?/ ۱۳۲۷٫ق? کشتی? فاکس? وارد بوشهر شد و در لنگرگاه? بیرونی? استقرار یافت?.
سواد مراسلة? مورخ? پنجم جمادی?الاول? ۱۳۲۷٫ق? وزارت??خارجه? ایران? به? سفارت? انگلیس? که? امضای? میرزاجوادخان? سعدالدوله? در پای آن است، بیانگر تایید اقدام? مداخله??جویانه? انگلیس? در وقایع? بوشهر می?باشد: «مراسله? آن? جناب? جلالت??مآب? مورخ? بیست?ونهم? ربیع?الثانی? دایر بر جلب? استعدادی? که? آن? دولت? فخیمه? به? ملاحظه? حفظ? اتباع? خود و رعایای? خود به? بوشهر وارد کرده? بودند، شرف? وصول? بخشید، و از این?که? از طرف? آن? دولت? به? رفع? انتظاری? که? اولیای? این? دولت? داشته?، مساعدت? شده? است?، امتثال? حاصل? گردید.»[۱۸]
به? دنبال? موافقت? وزارت?خارجه? ایران? با مداخلة? تفنگداران? انگلیس? در بوشهر و تایید ضمنی? نمایندگان? سیاسی? دولتهای? روس?، عثمانی? و آلمان?، جنرال?قنسول? انگلیس? در تلگرافی? به? سر جرج? بارکلی?، لزوم? مداخلة? فوری? در وقایع? بوشهر را یادآور شد. بر اساس? ادعای? وی? نگهداری? نظم? از عهده? سیدمرتضی? خارج? شده? و تفنگداران? طرفدار سید مقدار معتنابهی? مال?التجاره? انگلیس? را غارت? کرده? بودند. سر ادوارد گری? در تلگراف? مورخ? آوریل? ۱۹۰۹٫م?/ ربیع?الاول? ۱۳۲۷٫ق? به بارکلی?، موافقت? خود را با عملیات? نماینده? دولت? انگلیس? در بوشهر اعلام? نمود.
نماینده? سیاسی? انگلیس? مستقر در بوشهر با سیدمرتضی? تماس? گرفت و اتمام? حجت? نمود در اسرع? وقت? تفنگچیان تحت? امر وی? بوشهر را ترک? نمایند. اما به? دنبال? رد درخواست? او از طرف? سید، افراد نیروی? دریایی? انگلیس? در ساحل? پیاده? شدند و ساختمان? نمایندگی? انگلیس? واقع? در جنوب? بوشهر (سبزآباد کنونی?) و محوطه? وسیع? گمرک? واقع? در شمال? شهر، همجوار بانک? شاهی? و تجارتخانه? وانکهوس? و شرکا را به? تصرف? خود درآوردند.
تلگراف? جنرال?قنسول انگلیس در تاریخ یازدهم آوریل? ۱۹۰۹٫م?/ بیستم ربیع?الاول? ۱۳۲۷٫ق به? سر جورج? بارکلی? و سر ادوارد گری،? مؤید پیاده??شدن? نیروی? دریایی? انگلیس? در بوشهر است?: «چون? جواب? مهمی? در مقابل? اولتیماتومی? که? به? ترتیب? مصوبه? جنابعالی?، دیروز در ساعت? پنج? بعدازظهر نمودم،? نرسید، من? بر طبق? تعلیمات? جنابعالی? در اعلانی? اشاعه? داده? و صد نفر قشون? از کشتی? پیاده? نمودم?. تفنگچیان? هنوز در جزیره? [شبه?جزیره]? بودند و بیشترازهروقت? خودسر و خارج? از اطاعت?. برای? تمام? اروپاییانی? که? محتاج? حفاظت? بودند، مستحفظ? گماشته? شد. در پیاده?شدن? قشون? هیچ? مخالفتی? ظاهر نگردید و بدون? هیچ? نوع? تصادفی? پیاده? شدند. پنجاه? نفر از آنها در گمرک? گماشته? شدند و پنجاه? نفر در قنسول??خانه? انگلیس? در بوشهر.»[۱۹]
اسناد تاریخی? بیانگر آن? است? که? پیاده?نمودن? چهارصد نفر تفنگچی? دریایی? انگلیس? در بوشهر، که? به? بهانه برقراری? نظم? و حفاظت? از رعایای? انگلیس? و دول? خارجی? انجام? شد، مورد حمایت? نمایندگان? سیاسی? دولتهای? آلمان،? روسیه?، فرانسه? و عثمانی? بوده است. انگلیسیها توانستند با استقرار افراد نیروی? دریایی? خود در شهر، اوضاع? بوشهر و شبه??جزیره? را تحت? کنترل? خود درآورند.
فاتحان? تهران? و اندیشه? سرکوب? قیام? مشروطه?خواهان? بوشهر
منافع? استعماری? دو دولت? روسیه? و انگلستان? در ایران? و رقابتهای? پنهانی? آن? دولتها که? به? دنبال? قرارداد ۱۹۰۷٫م?/ ۱۳۲۵٫ق? به? مسالمت? گراییده? بود، سبب? گردید این? دو قدرت? تلاش? نمایند مهره?های? وابسته??به?خود را در هیات? حاکمه?، دولت? و مجلس? بر سر کار آورند و ازاین?طریق منافع? سیاسی? ــ اقتصادی? خود را تامین کنند. حوادث? بعد از استبداد صغیر، کشاکشهای? داخلی? بر سر قدرت? و ماهیت? غیرانقلابی? بعضی? از دست?اندرکاران? اداره? کشور، مانند سردار اسعد بختیاری? و محمد?ولی?خان? تنکابنی? (سپهدار اعظم?) زمینه? مساعدی? را برای? تحقق? اهداف? آنها فراهم? ساخت?.
احمدخان? دریابیگی? که? به? دنبال? اشغال? بوشهر توسط? نیروهای? مشروطه?خواه?، این شهر را ترک? گفته? بود، با حمایت? جدی? فاتحان? تهران? که? میراث??خواران? انقلاب? مشروطیت? بودند، به? بوشهر بازگشت? و کنترل? اوضاع? را به??دست? گرفت?. مرحوم? آیت?الله? آخوند خراسانی?، یکی? از مراجع? طرفدار مشروطیت?، نیز طی? نامه?ای? به? سیدمرتضی? اهرمی خواستار همراهی? وی? با احمدخان? دریابیگی? گردید. در سواد این? نامه? که? در جریده? حبل?المتین? به? چاپ? رسیده?، چنین? آمده? بود: «جناب? مستطاب? سیدالعلماء الاعلام? کهف?الانام? ملاذالاسلام? آقاسیدمرتضی? اهرمی? دام? افضاله? العالی?، جناب? دریابیگی? برای? همراهی? با ملت? و اعلای کلمه? حقه? مشروطیت? و اجرای احکام? صادره? و مساعدت? جنابعالی? و جناب? مستطاب? ملاذالانام? ثقهًْ?الاسلام? آقای? حاجی?میرزامحمد دام? افضاله? العالی? فرستادیم?. مادامی? که? با شما همراهی? دارد، عموم? اهالی? بوشهر و مضافات?، او را به? حکومت? بشناسند. اداره?جات? باید به? تصرف? ملت? باشد و محصول? گمرکات? و سایر دوایر اگر از مصارف? آنجا تفضیلی? پیدا کند، صرف? مجاهدین? تبریز و سایر نقاط? نمایند. اگر خدای?نخواسته? از این? جاده? انحراف? پیدا نمود، اهالی? ایشان? را به? حکومت? نشناسند و به? تمام? خوانین? عظام? و روسای? فخام? مخصوصا نوشته?ایم? در همراهی? حکومت? با جنابعالی? به?طوری?که? مذکور شد.»[۲۰]
همانگونه?که? مرحوم? آخوند خراسانی? احتمال? داده? بود، دریابیگی? به? دلیل? وابستگی? به? انگلیسیها از جادة? مشروطیت? انحراف? پیدا کرد و سیدمرتضی? اهرمی? که? با خلوص? نیت? و دیدگاهی کاملا مذهبی? و دین?گرایانه? به? انقلاب? مشروطیت?، علیه? مستبدین? قیام? کرده? بود ــ چنانکه? روزنامه? حبل?المتین? می?نویسد ــ به? دلیل? پلتیک??ناشناسی?[۲۱] و پاره?ای علل? و عوامل? دیگر، کنترل? اوضاع? را از دست? داد و سرانجام? تسلیم? نیروهای? به?ظاهر مشروطه??خواه? گردید. احمدخان? دریابیگی? که? همراه? سیداسدالله? خارقانی?، یکی? از شاگردان? مرحوم? آخوند خراسانی?، در ربیع?الثانی? ۱۳۲۷٫ق? وارد بندر بوشهر شده? بود، زعامت? انجمن? شهر را به? عهده? گرفت? و مرحوم? میرزاعلی? کازرونی[۲۲] که? از مشروطه?خواهان? صدیق? به? شمار می?رفت? و در جنبش? مشروطه??خواهی? بوشهر نقشی? بالنده? ایفا نموده? بود، به? سمت? نیابت? ریاست? انجمن? ولایتی? منصوب? گشت?.
احمدخان? که? به? علمای? بلندمرتبه? نجف? قول? مساعد داده? بود? از حکومت? مشروطه? پشتیبانی? نماید و از حمایت? فاتحان? تهران? نیز برخوردار بود، از جانب? نمایندگان? سیاسی? دولتهای? خارجی? مستقر در بوشهر به??ویژه? نمایندگی? کنسول? انگلیس? در این? شهر نیز تایید گردید. وی? به? کنسولگری? انگلیس? اطمینان? خاطر داد که? در اسرع? وقت? امنیت? و آرامش? را در بوشهر برقرار خواهد ساخت?.
علل? شکست? مشروطه??خواهان? بوشهر
در بررسی? علل? و عوامل? شکست? قیام? سیدمرتضی? اهرمی? و نیروهای? مشروطه?خواه?، چند عامل? را باید مدنظر قرار داد که? مهمترین? آنها سرخوردگی? تجار بوشهری? از نیروهای? مشروطه??خواه? بود. آنان? که? به? دلیل? قیام? چندماهه? مشروطه??خواهان? و ناامنی? راه? تجاری? بوشهر ــ شیراز متضرر شده? بودند، بر بازگرداندن آرامش? تاکید داشتند.
با استناد به? گزارش مندرج? در شماره? نهم حبل?المتین به? مورخ? بیستم شعبان? سال? ۱۳۲۷٫ق?/? دسامبر ۱۹۰۹٫م??، منشا اصلی? اختلاف? بین? تجار بوشهری? و سیدمرتضی?، ابهام? موجود در قبال? چگونگی? هزینه? هفتصدتومان? پولی? دانسته? شده? که? به? دنبال? اشغال? گمرک? بوشهر به? دست? سیدمرتضی? افتاده? بود. نگارنده? آن? مقاله? در نوشتار خود بسیاری? از حقایق? تاریخی? را بیان? کرده است؛ بنابراین، به? منظور کسب? آگاهی? بیشتر خوانندگان? از کم?وکیف? قضایا و حصول? اطلاعات? مستند، آن? مقاله? در این? بخش? آورده? می?شود:
«در شماره? پنجم مورخ? پانزدهم رجب? سال? ۱۳۲۷ مطابق? هفدهم آگست? ۱۹۰۹م?، ذکر شده? بود که? هرکس? اطلاعی در مساله? هفتصد تومان? و کمتری? که? از گمرک? برای? به?هم?زدن? بین? تجّار و آقا سیدمرتضی? اهرمی? دارد، بنویسد، اگر نخواهد اسم? او را هم? ذکر نخواهیم? کرد. این? بنده? اطلاع? کامل? دارم و از هیچ?کس? هم? ترسی? ندارم?، اگرچه? به? واسطه? رک?گویی? صدمات? زیادی? هم? خورده?ام?، ولی? باز هم? می?گویم?، و اسم? مرا هم? ذکر نمایید.
وقتی? که? سیدمرتضی? دوایر دولتی? و گمرکی? را تصرف? کرد، خود بنده? بر حسب? احضار با اجزای گمرک? حضور داشتم?. اول? حرفی? که? شده،? این? بود که? رئیس? بلژیکی? را باید تغییر داد، ازاین?[رو]? که? در معاملات? چک? و غیره? با بانک? اشکالات? خواهند داشت?. چون? بانک? و سایر دوایر قانونی?، کسی? را به? ریاست? نمی?شناسند که? رئیس? قبل? او را معرفی? نکرده? باشد که? فلان? جای? من? رئیس? است? و کتبا نوشته? باشد.
باری? بعد از چند روز، به? واسطه? همین? اشکالات? مجبور شدند که? رئیس? بلژیکی? موسوم? به? مسیو وزین را با بعضی? شرایط? که? صلاح? بود، قبول? کنند. یکی? از شرایط? عمده? این? بود که? پول? به? تهران? نرود که? تمامش? گلوله? و باروت? شده?، به? جان? برادران? ما بخورد. باری? چند مرتبه? سید اظهار داشت? که? یکی? از تجار باید پول? گمرک? را ضبط? نماید تا تکلیف? همه? بلاد معین? شود. تمام? تجار معتبر حاضر بودند، [اما] ?از هیچ??کس? صدا بیرون? نیامد. بعد از اصرار زیاد، یکی? از معتبرین? فرمود که? (سینه?درد دارم?) و ممکن? ندارم? عمل? پول? گمرک? را به? عهده? بگیرم?. هرکس? به? یک? عذری? قبول? نکرد. مگر جناب ??میرزاغلامحسین? تاجر کازرونی? وکیل? جمشیدیان? قبول? کرد، آن? هم? انجام? نیافت?. روز بعد تحویلدار گمرک? را دیدم? که? پول? در دست? داشت? و می?گفت نمی?دانم? واردات? گمرکی? امروز را به? که? بدهم? و به? واسطة? اغتشاش? شهر هم? جرات? نمی?کنم? در منزل? نگاه? دارم?. و همان? قسم? روز دیگر هم? باز تحویلدار را نزدیک? غروب? دیدم? و گفت? نمی?دانم? تکلیفم? چیست?، هیچ? یک? از تجار پول? را قبول? نمی?کنند. عاقبت? پولِ بی??پیر [بی??پدر] را بردند نزد سید [سیدمرتضی? اهرمی?]. ایشان? هم? خرج? داشتند و عده? کثیری? تنگستانی? را باید نگهداری? کنند. درصورتی?که? هیچ?کس? هم? قبول? نکرده? بود. نظر به? اوضاع? و احوال?، عددِ تنگستانی? زیاد شد و رفته?رفته? اقتدار سید زیاد گردید. بعضی? خیال? افتادند که? مبادا خطری? برای? آنها روی? دهد، یا خیال? دیگری? کردند، نمی?دانم?. محرمانه? مجلس? شد و از آن? قسم?هایی? که? جمعی? در تهران? یاد کردند و توپ? کشیدند بر روی? مجلس? و مجلسیان،? در میان? آمد. پنج? شش? نفر از رؤسای? تنگستانی? با خود هم?قسم? کردند، بالاخره? بیرق? نفاق? افراشته? شد. این? بنده? با مشهدی? علی? نام? اهرمی? که? یکی? از دوستان? حقیقی? سیدمرتضی? بود، به? دیدن? سید رفتم?. خیرخواهانه? صحبتی? که? شد، این? بود که? آقاجان? بنده? در تهران? بودم?، خودم? دیدم? که? شب? جشن? سال? دوم? مشروطیت? درشکه? آقا سیدعبدالله? [سیدعبدالله? بهبهانی]? و آقا سیدمحمد [سیدمحمد طباطبایی] را روی? دست? با صلوات? آوردند، بعد همان? اشخاص? با آن??همه? خدمات? به? سر بیچارگان? آوردند، آنچه? آوردند. شما هم? عاقبت? خود را دیده?، حرکت? نمایید؛ و ظاهرا سید مات? و متحیر بود چه? بکند. می?گفت? مرا واداشتند به? این? کار، و الحال? خودشان? مخالفت? می?کنند و جمعیتی? ناجور هم? دور سید بودند. حرفشان? این? بود که? آقا پول? را از دست? مده? که? به? تمام? با شما دشمن? هستند و دنیا هزار رو دارد [به? زر می?توان? لشکر آراستن].
دانایان? رموز پلتیک? می?دانند که? خطای? عظیم? سید این? بود که? می?گفت? من? حاضرم? پول? را نزد قنسول? آلمان? بگذارم و حساب? بدهم?، ولی? جمعی? از اقتدار سید دلتنگ? بودند و می?خواستند سید را خراب? کنند. سید هم? زیر بار نرفت?.
بیاییم? به? مطلب? اصلی?. به? واسطه? اغتشاش? بلد، اهالی،? ورود جناب? دریابیگی? را فوز عظیم? دانستند و بدون? استثنا همه? مایل? بودند. کربلایی? محمود، ملقب? به? منصور دیوان،? خیلی? خوشوقت? و متّصل? در تک? و دو بود. روزی? به? دیدن? رئیس? گمرک? رفته? و اظهار داشت? که? پول? ندارم? به? جناب? دریابیگی? تلگراف? کنم? که? مردم? از ورود شما خوشوقت? هستند، بلکه? به??زودی? خودشان? را برسانند.
ازطرف?دیگر حکمران? در کربلا و نجف? ماند و راه? بصره? به? واسطه? اغتشاش? اعراب? مسدود بود. کربلایی??محمود گفت? حتی? می?خواستم? اسباب? به? بانک? شاهی? بگذارم? برای? پول?، قبول? نکرد. رئیس? گمرک? این? مساله? را تلگراف? کرد. جواب? آمد از وزرای? مسئول? که? برای? سهولت? ورود دریابیگی? پول? بدهند. منصور دیوان? برای? تلگراف? مبلغی? پول? گرفت و تلگراف? اول? را برای? رئیس? گمرک?، بنده? ترجمه? کردم? و بعد منصور دیوان? آمده? و بدین? اسم? پول? خواست? که? چون? راه? مسدود است?، می?خواهم? یک? کشتی? بادی? با آذوقه? جلو دریابیگی? از راه? سماوات? بیاید. به??این?ترتیب? از گمرک? پول? گرفت?.
رئیس? گمرک? جدید، مسیو لولو، از محمره? [خرمشهر] وارد شد و مسیو وزین به? محمره? رفت?. کربلایی??محمود باز مبلغی? پول? خواست. رئیس? جدید گفت? شما باید صورت? صحیح? از مخارجی? که? کرده?اید برای? من? بیاورید، تا باقی? حساب? شما را بپردازم?. یک? صورت? مفصلی? نوشت و این? را باید دانست? که? گمان? نمی?کرد مشروطه? قائم? شود. چون? پول? گرفته? بود، ناچار شد این? قسم? صورت? بنویسد و همان? صورت? را به? مسیو لولو، رئیس? جدید گمرک?، داد و او به? بنده? داده،? ترجمه? کردم?. مختصرا از مفصل? این?که?، هر اتفاقی? که? در بوشهر افتاده? بود، ایشان? نوشته? بودند. فلان? مبلغ? دادم? برای?اینکه? این? کار بشود؛ مبلغ? هم? هفتصد تومان? نبود، کلا پانصدوهفتاد الی? هشتاد تومان? بود. این? اطلاع? بنده? بود. کربلایی??محمود با این? تدبیر این? مبلغ? را از گمرک? گرفت. حالا اگر رفیق? دیگری? هم? داشتند، خدا عالم? است?. روزی? رئیس? گمرک? این? صورت? را به? جمعی? از بوشهریها ارائه? نمود و آنها چند سواد از آن? برداشتند، زیاده? جسارت? است?.[۲۳] مترجم?السلطنه?»
همانگونه? که? از نوشتار مترجم?السلطنه? برمی?آید، یکی? از محرکان? اصلی? اغتشاشات? بوشهر، کربلایی?محمود، مشهور به? منصور دیوان?، بوده ?است?. وی? از طرفداران? جدی? احمدخان? دریابیگی? به? شمار می?رفت. سیدمرتضی? اهرمی? در آن? ماجرا با خلوص? نیت? عمل? کرد، اما افرادی? که? از پیروزی? سید و طرفدارانش? نگران? بودند و منافع? خود را در خطر می?دیدند، به? سعایت? و توطئه?چینی? پرداخته?، موجبات? جدایی? و تفرقه? بین? حامیان? جدی? سید را فراهم? آوردند.
سیدمرتضی? اهرمی? و مساله آلمانها
با تکیه? بر اسناد موجود در کتاب? آبی? و گزارشهای? روزنامه حبل?المتین?، یکی? دیگر از دلائل? توطئه? و اقدام? انگلیسیها علیه? سیدمرتضی? و مشروطه??خواهان? بوشهری?، نزدیکی? سید با آلمانها بود? که? ازمدتهاقبل? تلاش? می?کردند نفوذ خود را در کرانه?های? شمالی? خلیج?فارس? و به?ویژه? بوشهر گسترش? دهند.
در اینجا ضروری? به? نظر می?رسد نگاهی? مختصر به? فعالیتهای? سیاسی? ــ اقتصادی? دولت? آلمان? در بوشهر داشته? باشیم?.
در سال? ۱۸۷۱٫م?/۱۲۵۰٫ش? بیسمارک، صدراعظم? آلمان،? پس? از درهم?شکستن? چند قدرت? اروپایی،? تاسیس? امپراتوری? آلمان? (رایش? دوم?) را اعلام? کرد. آلمانها بعد از سالها تفرقه?، در اواخر قرن? نوزدهم? سیاست? توسعه?طلبی? خود را در اروپا شروع? کردند و این? سیاست? در زمانی? آغاز شده? بود که? به? نوشته? پل? کندی، آنها هم? قدرت? و توانایی? و تجهیزات? لازم? برای? تغییر وضع? موجود در اروپا را در اختیار? داشتند و هم? افراد و مواد اولیه? را؛ و? دو عامل? می?توانستند? وسایل? قدرت? لازم? را برای? ایجاد تغییرات? مورد نظر فراهم? نماید.
بیسمارک، صدراعظم? آهنین? آلمان،? اعلام? کرده بود مهمترین? خواسته? آنها پس? از تشکیل? رایش? دوم، داشتن? مستعمرات? در جهان? است?. این? خواسته? با کینه? و نفرت? رقیب? دیرینه? آلمان،? یعنی? فرانسه? (به? دلیل? شکست? از آن? کشور) و نیز با ترس? روسیه? و مخالفت? انگلیس? روبرو گردید. همانگونه??که? از نتایج? کنگره? برلین? در سال? ۱۸۸۴٫م?/ ۱۲۶۳٫ش? برمی?آید، پس? از کشمکشهای? فراوان،? آلمان? توانست? در آفریقا، چین? و اقیانوس? آرام? مستعمراتی? به??دست? آورد، اما این? سهمیه? ناچیز هرگز اشتهای? سیری??ناپذیر آلمانها را اشباع? نکرد.
آلمانها اگرچه? هدف? اصلی? خود را در ایران? حفظ? اهداف? تجاری? ذکر می?کردند، اما? رقابتهای? بین?المللی? و تقویت? توان? نظامی? و ضربه??زدن? به? منافع? رقبا در هر گوشه? دنیا، بخش? دیگری? از برنامه?های? زمامداران? آن? کشور بود.
حضور آلمانها در منطقه? خلیج??فارس? بخشی? از این? سیاست? بود که? ازمدتهاپیش? اسباب? دلهره? و نگرانی? انگلستان? را موجب? شده? بود؛ زیرا موفقیتهای? سیاسی? ــ اقتصادی? آلمان? حتی سالها پیش? از جنگ? جهانی? اول? (۱۹۱۴ــ۱۹۱۸٫م?) عرصه? را بر انگلیسیها در آن? منطقه? تنگ? کرده? بود.
بنا به موقعیت? خاص? استراتژیک? بندر بوشهر، در نیمه? دوم? قرن? نوزدهم? و آغاز قرن? بیستم اکثر قدرتهای? بزرگ? دنیا در این? شهر نمایندگی??های سیاسی? و تجاری? دایر نموده بودند. دولت? آلمان? نیز یکی? از قدرتهای? بزرگ? آن? روزگار بود که? در بوشهر کنسولگری? تاسیس? کرد. شرکت? تجاری? وانکهوس? که? یکی? از شرکتهای? تجاری? آلمان? در منطقه خاورمیانه? به? شمار می?رفت?، در بندر بوشهر رسما از سال? ۱۹۰۶٫م?/ ۱۳۲۴٫ق? فعالیت? خود را شروع? کرد.
ظهور آلمان? در عرصه? مناسبات? دیپلماتیک? جهان? و سیاستهای? توسعه?طلبانة? خاورمیانه?ای? این? کشور که? منافع? روسها و انگلیسیها را به?طوریکسان? در این? منطقه? به? مخاطره? می?افکند، دولتهای? روس? و انگلیس? را برآن? داشت? تا به?گونه?ای? مصمّم نگذارند هیچ? حقی? از آنها در ایران? ضایع? گردد.
تکاپوهای سیدمرتضی? اهرمی? و ملّیون?، که به? گزارش? روزنامه حبل?المتین? از حمایت? آلمانها و به??ویژه? واسموس، نماینده? سیاسی? جدید آلمان? در بوشهر که? به?تازگی? از سفر زنگبار به? بوشهر مراجعت? کرده? بود و در راستای? تضعیف? منافع? انگلیسیها فعالیت? می?کرد، برخوردار بود نمی?توانست از دید تیزبین? انگلیسیها مخفی? بماند. نویسنده? حبل?المتین? چندان هم بی?جا ننوشته? است? که?: «سید [مرتضی? اهرمی]، به? خیال? خویش? می?خواست? آلمان? را حامی? خود قرار دهد. آلمانیها هم? از دیرباز ساعی? بودند که? به? یک? بهانه? نفوذی? در خلیج?فارس? پیدا نمایند. مسلم? است? که? انگلیسیها هم? بر این? امر هرگز رضا نخواهند داد. این? بود که? انگلیسیها بر قلع?وقمع? سید از بوشهر و خلیج?فارس? مصمم? شدند.»[۲۴]
سر پرسی? کاکس?، سرقنسول? انگلیس? در بوشهر، در گزارشهای? سالانه? خود به? سال? ۱۹۱۱٫م?/ ۱۳۲۹٫ق? درهمین??باره? می?نویسد: «دکتر لیستمان? در بیستم? آوریل? عازم? مرخصی? شد و به? جای? ایشان? آقای? واسموس? که? از زنگبار آمده? بود، عهده?دار امور گردید. نامبرده? از اوضاع? ایران? آگاهی? نداشت? و به? زبان? فارسی? نیز آشنا نبود. وی? در شرایطی? بسیار دشوار وارد بوشهر شد و راجع? به? اطلاعات? محلی? کاملا وابسته? به? میرزا و مترجمش? بود. میرزا، فردی? دسیسه?گر بود که? می?خواست? در آن? شرایط? نگران?کننده? که? عملا منافع? و امنیت? جانی? تمامی? خارجیان? ساکن? بوشهر در گرو سیاست? دولت? انگلستان? و نماینده?اش? بود، با رفتار حساب??شده?اش? مشکلاتی? برای? این? نمایندگی? به??وجود آورد.»[۲۵]
شایان? ذکر? است? که? نمایندگی? سیاسی? انگلیس? در بوشهر، از ارتباط? تنگاتنگ? سیدمرتضی? با آلمانها و قصد وی? در آن? شرایط? حساس? تاریخی? برای استفاده? از آنها به? عنوان? یک آلترناتیو? معتبر، کاملا آگاه? بود?. کاکس? چند بار به??طور غیررسمی? به? واسموس? درباره? بحرانی?بودن? اوضاع? محل? تذکر داده?بود، امّا واسموس? نیز ضمن? انکار ارتباط? خود با ملّیون? اظهار داشته? بود? او خود را به?کلی? از دسیسه?های? موجود در بوشهر برکنار داشته? است?.[۲۶]
البته? اگر سیدمرتضی? قصد نزدیکی? و سازش? با آلمانها را نداشت?، انگلیسیها هرگز با وی? به? مخالفت? برنمی?خاستند. این? سیاستی? بود که? آنها، همان? زمان? در تهران? نیز در پیش? گرفتند و به? حمایت? از رؤسای? مشروطه??خواه? اقدام? کردند. درآن?صورت? انگلیسیها نیروی? نظامی? در بندر بوشهر پیاده? نمی?کردند و سید هم? دچار آن? تنگناها نمی?شد.
سرانجام? مشروطه??خواهان? بوشهر
روند حوادث? بعد از استبداد صغیر و روی?کارآمدن? جناح? قدرتمند بختیاریها در مرکز که? در راستای? اهداف? میراث??خواران? انقلاب? گام? برمی?داشتند، از طرفی? نارضایتی? تجار بوشهر را در پی داشت که? ظاهرا از ناامنی? و آشوبهای? چندماهه? بوشهر متضرر شده? بودند و ازطرف??دیگر همراه? با توطئه?های? پنهان? و مداخله? مستقیم? تفنگداران? انگلیس? در وقایع? بوشهر، اوضاع? را به? گونه?ای? پیش برد? که? نتیجة? نهایی? آن?، عقب?نشینی? سیدمرتضی? و نیروهای? تحت? امر وی? از مواضع? قبلی?شان? بود.
همانگونه?که? پیش? از این? آمد، مرحوم? آیت?الله? آخوند خراسانی? نیز طی? نامه?ای? برای? سیدمرتضی? خواستار همراهی? و همگامی? وی? با احمدخان? دریابیگی? شده? بود و این? در حالی? بود که? مرحوم? آخوند خراسانی? به? دلیل? تعدیات? احمدخان? در بندر لنگه? و بوشهر، در بیست?وهشتم شوال? ۱۳۲۷٫ق? در نامه?ای? به? سپهدار تنکابنی? و سردار اسعد بختیاری?، صدراعظم? و وزیر داخله? وقت?، به?شدت? به? عملکرد احمدخان? حمله? کرده?، در بخشی? از نامة? خود چنین? آورده? بود: «جنابان? مستطابان? اجل? اشرف? رئیس?الوزرا و وزارت? جلیله? داخله? دامت? تاییداتهما، با حالت? جهالت? اغلب? اهالی? بنادر فارس? که? شرف? خود را در تهیّه? اجرای? مفاسد [مقاصد] اجانب? پنداشته?اند، البته? مکشوف?، و جناب? دریابیگی? هم? جز فراهم?نمودن? موجبات? چپاول? و دخل? خود مقصد دیگری? ندارد، رواج? مشروطیت? در بنادر با چنین? حامل? غیرمترقبه? فی?الحقیقه? آن? نقطة? عظیم? از ایران? جزو جزایر انگلستان? محسوب? است?، علاج? فوری? فرستادن? حاکمی? با علم? و کفایت?، بی?طمع? و وطنخواه? شایسته?، تربیت? اهالی? واجب? .»[۲۷]
اگرچه? این? نامه? بیانگر آن? است که? مرحوم? آخوند خراسانی? در کمتر از پنج?ماه? بعد از قیام? سیدمرتضی? از اقدامات? ضدمردمی? احمدخان? دریابیگی? آگاهی? یافته?، اما حمایت? اولیه? مرحوم? خراسانی? سبب? گردید احمدخان? هرچه?سریعتر بر اوضاع? بوشهر مسلط? گردد.
با وجود حجم? گسترده? توطئه?ها علیه? سیدمرتضی? و نیروهای? مشروطه??خواه?، در آغاز او و طرفدارانش? از مواضع? خود عدول? نکردند و درصدد مقابله? با نیروهای? احمدخان? دریابیگی? برآمدند. در پانزدهم? جمادی?الاول? ۱۳۲۷٫ق? تفنگچیان? تنگستانی? به? مقابله? با نیروهای? حکومتی? برخاستند. آنها در بعضی? خانه?ها سنگر گرفتند و از صبح? تا غروب? به? پیکار پرداختند. نیروهای? دولتی? نیز با اقدام? به? بمباران? مواضع? و سنگرهای? احرار تنگستانی??، آنچنان? تلفاتی? بر ملّیون? وارد ساختند که? قرآن? نزد احمدخان? دریابیگی? فرستادند و امان? خواستند.
در اثنای? درگیری?، احمدخان? تلاش? نمود با احضار شیخ??حسین?خان? چاهکوتاهی? به? بوشهر و به? منظور اصلاح? بین? طرفین?، او را نزد سیدمرتضی? فرستاده?، سید را متقاعد سازد تا از بوشهر خارج? شود. اما شیخ?حسین?خان? در این? ماموریت? موفق? نشد. دراین?زمان? سربازان? پادگان? و نیز برخی? اهالی? بوشهر که? احساساتشان? کاملا توسط? انگلیسیها علیه? سیدمرتضی? و طرفدارانش? تحریک? شده? بود، به? قصد تسخیر منزل? سیدمرتضی? که? در محلة? کوتی? جنب? نایب??قنسولگری? انگلیس? قرار داشت?، هجوم? برده?، خانه? سید را به? توپ? بستند. در جریان? جنگ?، بسیاری? از طرفداران? سید که? کار را بر خود سخت? می?دیدند، بدون? مقاومت? صحنه جنگ? را ترک? گفتند و از اطراف? وی? پراکنده? شدند.[۲۸]
سیدمرتضی? که? وضعیت? را بدین? گونه? دید، تسلیم? شد? و به?ناچار صلح? را پذیرفت.
روز شنبه? مورخ? هیجدهم جمادی?الاول? ۱۳۲۷٫ق?، رؤسای? لشکری?، همراه? با کسبه? و دکانداران? و جمعی? از تجار بوشهر که? تغییر موضع? داده? بودند، در دارالحکومه? (امیریه?) اجتماع? کرده?، استشهادی? نوشتند و به?این?بهانه?که? حضور سیدمرتضی? در شهر مایة? اغتشاش? و اختلال? نظم? است?، خواستار اخراج? و تبعید وی? از بوشهر شدند. هنگامی??که? خواسته? و مراسله? مخالفین? و برخی علمای? بوشهر به? سیدمرتضی? رسید، جوابی? به? این? مضمون? به? آنها داد: «من? مدتی? است مظلومیت? اختیار کرده?ام. در باب? حرکت? اشرار [احرار]، حضرت? ولی??عصر(عج?) را شاهد خود قرار می?دهم? که? بی?اطلاع? هستم? و اگر به? مسافرت? من? اصرار دارید، باید سه? روز مهلت? داشته? باشم و بعد از آن? روانه? شوم? و الاّ برای? دفاع? حاضرم?.»[۲۹]
استمهال? سیدمرتضی? در پاسخ? آن? نامه?، مخالفان? را که? در نابودی? وی? هم?عقیده? شده? بودند، خشنود نساخت?. اصرار و ابرام? بر حرکت? سید از بوشهر تداوم? یافت و آنها برای? دستیابی? به? اهدافشان، سیداسدالله? خارقانی? را[۳۰] که به? نمایندگی? از جانب? مرحوم? آخوند خراسانی? به? بوشهر آمده? بود، نزد وی? فرستادند.
بر اساس? نوشته?های? حبل?المتین?، مذاکرات? سه? ساعت? به? طول? انجامید اما نتیجه?ای? حاصل? نشد. دراین?اثنا از طرف? نیروهای? دولتی? دو توپ? بر خانه?ای? که مشرف? بر منزل? سید بود، نصب? کردند و گلوله?باران? شروع? شد. بیش? از یکصد تیر به? سوی? منزل? سیدمرتضی? شلیک? کردند. بعد از تخریب? بخشی? از منزل? سید، تفنگچیان? حامی? وی? که? در منزل? سنگر گرفته? بودند، از آنجا گریختند. به? دنبال? این? وقایع?، صحنه?ای? حادث? شد که? روزنامه? حبل?المتین? به??بهترین??وجه? آن? را ترسیم? کرده? است?: بعد از فرار تفنگچیان? سیدمرتضی،? «سربازها به?مجردی?که? داخل? منزل? راه? یافتند، به? غارت? و چپاول? پرداختند. هر چه? موجودی? بود، در اندک? مدتی? بردند. حتی? در اتاقها را هم? برداشته? و غارت? کردند. به? حیثیتی? که? حالا تمام? آن? خانه?? دارای? یک? در هم? نیست?.»[۳۱]
سیدمرتضی? چون? این? رفتار وحشیانه? را مشاهده? کرد، ازآنجاکه? می?دانست? همة? این? فتنه?ها از کجا سرچشمه? می?گیرد، همراه? دو یا سه? نفر از اتباع? خود به? سمت? قنسولگری? انگلیس? حرکت? کرد? اما در بین? راه? دستگیر شد و سربازان? دولتی? او را به?شدت? مضروب? ساختند.
«حرکات? آنها با جناب? سیدمرتضی? سلمه?الله یک? پرده کوچک? از روز بیست?وسوم جمادی?الاول? ۱۳۲۶٫ق? و کردار ناهنجار سربازان? سیلاخوری? نسبت? به? سیدین? حجتین? و اسرای بهارستان? را مجسم? می?نمود و آدمی? نبود که? تماشای? این? پرده مدهش? بنماید. مثلا همانگونه?که? جهانگیرخان? بیچاره? را گرفته? و بدون?اینکه? بفهمد تقصیر و گناهش? از چیست?، به? ضرب? و زجرش? اقدام? کردند، اینجا هم? سربازان? دولتی? که? دیروز بود، از فرط? گرسنگی? در نزد اجانب? متحصن? شده? بودند، آنچه? از دستشان? برمی?آمد، در حق? سید کوتاهی? نکردند.»
بر اساس? اسناد موجود سیدمرتضی?، زایرخضرخان? تنگستانی? را که? از رؤسای? تنگستان? بود،? نزد احمدخان? دریابیگی? فرستاد و مجددا امان? خواست?، اما سربازان? دولتی? به? این? درخواست? سید وقعی? ننهاده?، به? شرارتهای? خود ادامه? دادند. سرانجام? سید تسلیم? شد. بعد از دستگیری? سید ــ که? مستر چیک،? ویس??قنسول? انگلیس? در بوشهر، نیز در آن? صحنه? حضور داشت? ــ وی? را در میان? هلهله? و غریو و هیاهو به??طرزموهنی? به? دارالحکومه? بردند و تسلیم? حکومت? کردند. فورا دستور توقیف? او صادر گردید و به?موقع? اجرا گذاشته? شد.
در بحبوحه? درگیری? سیدمرتضی? با نیروهای? دولتی?، سردار اسعد بختیاری? در تلگرافی? از تهران? برای? احمدخان? دریابیگی?، پیروزی? احمدخان? بر سید را تبریک? گفت و رفع? فتنه? و فساد را خواستار شد?. متن? تلگراف? سردار اسعد که? در جریده? حبل?المتین? به? چاپ? رسیده?، چنین? است?: «جناب? جلالت?مآب? دریابیگی? حکمران? بنادر دام? اقباله? و اعضای انجمن? ولایتی? دامت? تأییداتهم? بحمداللّه? اردوی? ملی? باشکوه? و وقار وارد، اهالی? شهر با نهایت? نشاط? و مسرّت? پذیرایی? و استقبال? نمودند. پیش??قراول? اردو هم? به? منظریه? مامور شد و انشاءالله?تعالی با موافقت? و اتفاق? حضرت? سپهدار [محمدولی?خان? تنکابنی]? عازم? تهران? خواهیم? شد. البته? جناب? اجل? عالی? و عموم? اعضای انجمن? ولایتی? در ترتیبات? و انتظامات? بوشهر و تمام? بنادر اهتمامات? وافیه? خواهید فرمود که? ذره??ای اختلاف? و بی?نظمی? واقع? نشود و انشاءالله? تاکنون? از شر زحمات? و خرابکاریهای? سیدمرتضی? آسوده? شده?اید و رفع? فتنه? و فساد او را فرموده?، منتظرم? اخبار ولایت? و انتظامات? آنجا خاطر این? خادم? ملت?خواه? را مسبوق? و مسرور دارید.[۳۲] (علی?قلی? بختیاری?)»
چند روز بعد از دستگیری? و توقیف? سیدمرتضی?، رئیسعلی? دلواری? که? از تغییر اوضاع? بوشهر اطلاع? حاصل? کرده? بود، با عده?ای? از رؤسای? دشتی?، تصمیم? گرفت تجدید قوا نموده?، به? بوشهر حمله? کند و سید را از زندان? عمّال? استبداد مستخلص? سازد، اما? احمدخان? دریابیگی? که? از قصد رئیسعلی? آگاه? شده? بود، سید را به کشتی? مظفری? که? در وسط? دریا لنگر انداخته? بود، منتقل? کرد.
رئیسعلی? دلواری? و تفنگچیان? وی? قبل?ازاینکه? بوشهر را مورد هجوم? قرار دهند، شرایط? و پیشنهادهایی? به? احمدخان? نمودند و از جمله? تقاضاهای? آنها موارد ذیل? بود: ۱ــ سید را با احترام? به? مقام? خود عودت? دهند، تا کمافی?السابق? به? کار خویش? مشغول? شود ۲ــ خانه? او را خراب? که کرده?اند، تعمیر و مرمت? کرده?، به? حال? خود بازگردانند ۳ــ اسباب? او را به? موجب? تفصیلی? که? خودش? می?دهد، مرجوع? گردانند ۴ــ به? عوض? آن? چهار نفری? که? در آن? معرکه? کشته? شده?، چهار نفر به? ایشان? بسپارند تا آنها را بکشند و گرنه? اعتنا به? هیچ?کس? نکرده?، به? بوشهر حمله?ور خواهند شد.[۳۳]
احمدخان? دریابیگی? که? با تکیه? بر مراسلة? مورخ? بیستم ربیع?الاول? ۱۳۲۷٫ق? از حمایت? بی?دریغ? دولت? انگلیس? و نیروهای? مستقر در بوشهر برخوردار بود، به? خواست? مجاهدان? تنگستانی? ترتیب? اثر نداد. در این? اثنا مامورین? حکومتی? که? در سرکوب? سیدمرتضی? و احرار تنگستانی? نقش? کارساز داشتند، خواستار تشویق? و جایزه? شدند.? فاتحان? تهران? که? در آن? زمان? در باغ? شاه? مستقر بودند، تلگرافی? به? این? مضمون? به? بوشهر ارسال? کردند? که? چون? مامورین? نظامی? در این? حرکت? بوشهریان? ممانعتی? نکرده?اند و از اشرار جلوگیری? ننموده? بودند، باید تمام? آنها را مأخوذ و محبوس? نمایند.[۳۴] چند روز بعد تلگراف? دیگری از طرف? حکومت? باغ? شاه? صادر شد که? از قصور و کوتاهی? مامورین? حکومتی? چشم??پوشی? گردیده? بود.[۳۵]
شیخ??ابوالقاسم?? و شیخ??اسدالله? که? به? همکاری? با سیدمرتضی? مجتهد اهرمی? متهم شده? بودند، بعد از چند روز حبس? به? انجمن? شهر آورده? شدند و پس از سوگندخوردن به? قرآن? که درصدد ایجاد بلوا و آشوب نباشند، آزاد شدند.
جناب? سیدمرتضی? پس? از هیجده? روز توقیف? در کشتی? مظفری?، سرانجام? با صوابدید نماینده? انگلیس? در تاریخ? هشتم رجب? ۱۳۲۷٫ق? مطابق? با بیست?وششم جولای? ۱۹۰۹٫م? به? همراه? خانواده?اش? به? نجف? اشرف? تبعید گردید.
نتیجه
قیام سیدمرتضی مجتهد اهرمی در بوشهر که به توصیه روحانی جلیل?القدر لارستانی مرحوم سیدعبدالحسین لارستانی انجام گرفت، از معدود خیزشهای مردمی و مترقی است که علیه استبداد محمدعلی?شاه قاجار در کرانه?شمالی خلیج?فارس به وقوع پیوست. قیام دو ماهه مرحوم سیدمرتضی گرچه از حمایت جدی مشروطه?خواهان و ملیون و در آغاز از حمایت علمای بزرگ نجف برخوردار بود، اما سیر تحول وقایع و از جمله اقدامات گروه?گرایانه سردار اسعد بختیاری در مرکز بعد از پیروزی بر محمد?علی?شاه قاجار، حمایت سردار اسعد از احمدخان دریابیگی و به?خطرافتادن منافع تجاری بوشهر و به?ویژه? انگلیسیها که مقر اصلی نمایندگی سیاسی آنها در این شهر بندری قرار داشت، حوادث را علیه سیدمرتضی و نیروهای طرفدار وی دگرگون ساخت.
شایان ذکر است نیروهای ناهمگونی که در آغازین روز?های پیروزی به سید پیوسته? بودند، غالبا بر اساس تمایلات گروهی خود عمل می?کردند و نارضایتی تجار بوشهر از ادامه آشوبها و ناامنی که منافع اقتصادی آنها را به خطر می?انداخت، و لطمه?های جبران?ناپذیری که بر منافع این قشر وارد ساخته بود، سبب گردید سیدمرتضی در لحظات پایانی عمر سیاسی خویش، اغلب یارانش را از دست بدهد.
سید که به دلیل عدم حمایت سیاسی مرکز و سرخوردگی تجار بوشهری، آرزوهای خویش را پایمال?شده می?دید، علیرغم روحیه ظلم?ستیزی همچون همرزم خویش مرحوم آیت?الله سیدعبدالحسین لاری در یک درگیری نابرابر در مقابل تهاجم فراگیر دشمنان شکست خورد و ناگزیر به هجرت و تبعید از بوشهر به عراق گردید.
پی?نوشت?ها
________________________________________
[۱]ــ سید مرتضی فرزند سید جعفر در اَهْرَم تنگستان متولد شد و در همان جان نشو و نما یافت. جدّ او سید باقر از سادات کاکی دشتی بوده که در آنجا درگذشت. سید جعفر پدر سید مرتضی از کاکی به اهرم مهاجرت کرده، در آنجا توطّن نمود. سید مرتضی بعد از تحصیلات اولیه در زادگاه خود به نجف مسافرت کرد و تحصیلات علوم دینی را در محضر علماء و مراجع بزرگ به مراحل عالی رسانید و از محضر استادان برجسته?ای چون مرحوم آخوند ملا محمدکاظم خراسانی بهره برد و به درجه اجتهاد نائل گردید.
[۲]ــ کتاب? آبی?، به? کوشش? احمد بشیری?، نشر نو، ج ۲، ۱۳۶۳، ص ۴۷۴
[۳]ــ محمدباقر وثوقی?، لارستان? در جنبش? مشروطیت?، انتشارات? فرهنگی? همسایه? قم?، چاپ? اول?، ۱۳۵۷، ص ۱۳۷
[۴]ــ کتاب? آبی?، همان، ص ۴۷۶
[۵]ــ علیمراد فراشبندی، جنوب? ایران? در مبارزات? ضد استعماری?، شرکت? سهامی? انتشار، چاپ? اول?، ۱۳۶۵، ص ۴۱
[۶]ــ سیّدقاسم یاحسینی?، رئیس? علی? دلواری?، تهران، نشر شیرازه?، ۱۳۷۶، ص ۶۶
[۷]ــ علیمراد فراشبندی، همان، ص ۴۱
[۸]ــ مجموعه مقالات کنگره آیت?ا سید عبدالحسین لاری، مقاله «سید عبدالحسین لاری و جنبش مشروطیت در بوشهر»، ترجمه: حسن زنگنه، نشر بنیاد معارف اسلامی قم، سال ۱۴۱۸٫ق، ص ۳۵۷
[۹]ــ کتاب آبی، همان، ص ۴۴۴
[۱۰]ــ همان.
[۱۱]ــ همان.
[۱۲]ــ علیمراد فراشبندی، همان، ص ۴۲
[۱۳]ــ کتاب آبی، همان، ص ۴۴۷
[۱۴]ــ احمدخان دریابیگی از شاگردان مدرسه دارالفنون تهران بود که مدرسه سعادت مظفری را در سال ۱۳۱۷٫ق در بوشهر تاسیس کرد. سه بار به حکمرانی بنادر و جزایر خلیج فارس منصوب شد که آخرین بار آن در زمان محمدعلی?شاه قاجار بود.
احمدخان برای نخستین?بار کتابهای نوئلی و دکامران را از فرانسه به فارسی ترجمه و در نشریه مظفری به چاپ رسانید. سرانجام در سال ۱۳۳۹٫ق/ ۱۲۹۹٫ش در خرمشهر وفات یافت.
[۱۵]ــ کتاب آبی، همان، ص ۱۳۰
[۱۶]ــ کتاب آبی، همان، ص ۴۷۸
[۱۷]ــ مجموعه? مقالات? کنگرة? آیت?اللّه? سیدعبدالحسین? لاری?، همان، ص ۳۵۹
[۱۸]ــ محمد ترکمان، اسنادی درباره هجوم انگلیس به ایران، نشر وزارت خارجه، ۱۳۷۲، ص ۲۲
[۱۹]ــ همان، ص ۱۶
[۲۰]ــ حبل?المتین?، سال? هفدهم?، شمارة? یک?، جمادی?الثانی? ۱۳۲۷٫ق?، ص ۱۱
[۲۱]ــ همان?، ص ۱۴۵
[۲۲]ــ میرزاعلی کازرونی مشهور به لسان?المله فرزند مرحوم میرزاحسین کازرونی از بازرگانان بوشهر بود که به دلیل تقیدی که در دیانت داشت، بین مردم محبوبیتی به سزا داشت و در مبارزه با انگلیسیها از بازرگانان فوق?العاده جدی و متهوّر بود. در دوره اول مجلس به سال ۱۳۲۴٫ق به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد. وی از همرزمان مرحوم سیدمرتضی مجتهد اهرمی به شمار می?رفت و در جنگ بین?الملل اول در کنار شهید رئیسعلی دلواری علیه استعمار انگلیسیها به مبارزه پرداخت؛ برای آگاهی بیشتر رک به: رکن?زاده آدمیت، فارس و جنگ بین?الملل، نشر اقبال، چاپ پنجم، ۱۳۷۰، صص ۱۴ــ۱۱
[۲۳]ــ حبل?المتین، شماره ۲۰۹، شعبان ۱۳۲۷٫ق، ص ۱۳
[۲۴]ــ همان.
[۲۵]ــ گزارشهای? سالانه? سرپرسی? کاکس? سرکنسول? انگلیس? در بوشهر، ترجمه:? حسن? زنگنه?، به? کوشش? عبدالکریم? مشایخی?، نشر مرکز مطالعات? بوشهرشناسی?، با همکاری? نشر پروین?، ۱۳۷۷، ص ۶۵
[۲۶]ــ همان، ص ۶۶
[۲۷]ــ محمد ترکمان، همان، ص ۳۹
[۲۸]ــ علیمراد فراشبندی، همان، ص ۴۳
[۲۹]ــ حبل?المتین?، سال? هفدهم?، شمارة? یک?، جمادی?الثانی? ۱۳۲۷٫ق?، ص ۱۴
[۳۰]ــ سیداسدالله خارقانی، از شاگردان آیت?الله آخوند خراسانی و از طرفداران جدی مشروطه بود. در جریان مشروطه?خواهی در بوشهر نقش دوگانه ایفا نمود، لیکن تا زمانی?که در بوشهر حضور یافت با استناد به گزارشهای حبل?المتین طرف توجه مشروطه?خواهان بوشهری بوده است.
[۳۱]ــ حبل?المتین، سال هفدهم، شماره ۳، رجب ۱۳۲۷٫ق، ص ۲۰
۳۰ــ همان، ص ۱۶
[۳۳]ــ همان، سال هفدهم، شماره ۱، جمادی?الثانی ۱۳۲۷٫ق، ص۱۶
[۳۴]ــ همان.
[۳۵]ــ همان.
منبع: نشريه زمانه
آخرین اخبار
- بدون انگلزدايي اقتصاد، جراحي اقتصادي پزشکيان امکانپذير نيست
- سرکار گذاشته شدن سالمندان توسط شهردار بوشهر
- پروژه راهآهن بوشهر- شيراز؛ وعدهها در دوراهي عمل و انتظار
- آقاي رئيس جمهور، به وعده خود براي رفع فيلترينگ عمل کنيد
- مهدي طارمي، پنجرة معرفي استان بوشهر در اروپا
- وفاقشکني نفتيها عليه مديريت استان بوشهر
- از افول ستاره «رصدخانه مهر» جلوگيري کنيم!
- چالش انتصاب استاندار بومي؛ براي توسعه استان بوشهر!
- به ياد سی سال دوران خوش معلمي
- پرواز با اژهاي، پرواز بدون اژهاي
- کمبود امکانات درماني استان بوشهر، مردم را آواره غربت کرده
- در آستانه دولت جديد، هزار آرزوي بر زمين مانده داريم
- طارمي ميخواهد دِين خود را به فوتبال بوشهر ادا کند
- دموکراسي در تصدي مسئوليت
- جوانان نگرانند که صدايشان شنيده نشود و مطالباتشان ناديده گرفته شود
پربیننده ترین