صبح، ساعت 11 به بیمارستان پارس رفتم. خانم بهبهانی در بخش «آی?سی?یو?جنرال» بستری بود. به «آی?سی?یوجنرال» رفتم. در آن شیشه?ای بود و فقط از داخل باز می?شد. روی در کاغذی چسبانده بودند و نوشته بودند: «خانم سیمین بهبهانی ملاقات?ممنوع می?باشد.» به یکی از پرستارانی که داخل بود اشاره کردم. آمد. در باز شد.
ناگفته?های بهبهانی از ادبیات و زندگی خود*
«سیمین» به روایت «سیمین»
شرق : مهدی مظفری?ساوجی
5 اردیبشهت 82
به انجمن شعر پوران فرخزاد در خیابان خردمندجنوبی رفتم. شاعران بسیاری حضور داشتند، از جمله سپانلو و آتشی و سیدعلی صالحی. سیمین بهبهانی را هم برای اولین?بار در آنجا دیدم. سیمین خانم با وجود سن نسبتا بالایی که دارد خیلی سرحال و قبراق به?نظر می?آمد. دیگران مثل پروانه دورش می?گشتند. شعر هم خواند، با این مطلع:
که چی؟ که بمانم دویست?سال به تباهی نظر کنم
که هی همه روزم به شب رسید که هی همه شب را سحر کنم...
5 خرداد 86
تقریبا هفته?ای یک?بار به دیدن سیمین خانم بهبهانی می?روم. خانه سیمین خانم در خیابان زرتشت?شرقی واقع شده و فاصله چندانی با خانه ما که در حوالی میدان فردوسی است ندارد. بیشتر مواقعی که خدمت سیمین خانم می?رسم پسر بزرگ?شان، علی?آقا، نیز حضور دارند. گاهی نیز دخترشان، خانم امید همراه با همسرشان آقای تهامی?نژاد. هر بار حاشیه?های دیدارهایم را گوشه همین دفتر یادداشت می?کنم؛ حاشیه?هایی که شاید بعدها بشود آنها را منتشر کرد.
امروز سیمین خانم از مشکلی که چندسالی است با آن دست به گریبان است خیلی اظهار نگرانی و ناراحتی می?کرد. مشکلی که برای چشم?هایش پیش آمده و تقریبا بینایی هر دو چشمش را از او گرفته. می?گفت تا قبل از این مشکل به?طور میانگین روزانه بیش از صد صفحه مطالعه می?کردم، اما امروز به زحمت می?توانم صفحاتی را آن هم با ذره?بین بخوانم. برای نوشتن هم از کاغذهای بزرگ و ماژیک استفاده می?کند. قالب اوقات علی برای او کتاب می?خواند، بعضی وقت?ها امید و بیشتر از همه خانمی که برای همین کار به خانه?اش می?آید.
17 خرداد 86
امروز سیمین خانم کمی درباره خودش و پدرش صحبت کرد.
گفت: در سال 1306خورشیدی در تهران به دنیا آمدم. پدرم نوه حاج?میرزا حسین حاج?میرزا خلیل بود که مجتهد اعلم و مرجع تقلید به حساب می?آمد. اگر از روحانیون بپرسید می?شناسندش. پدر من هم در نجف متولد شده و تا 18سالگی نیز در همان شهر مانده بود، تا اینکه شورشی در بین?النهرین اتفاق می?افتاد، که تاریخچه?اش در کتاب «از صبا تا نیما» نوشته یحیی آرین?پور آمده است. از خود پدرم شنیدم که یکی از 18جوانی بوده که علیه نیروهای انگلیس قیامی به نام «نهضت اسلام» برپا کرده بودند و فرماندار انگلیس در این شورش کشته شده، بعد هم از این 18جوان، 17نفر دستگیر و اعدام می?شوند و تنها پدر من فرار می?کند و در قنات?های خانه?های نجف مخفی می?شود. ظاهرا 40شبانه?روز پنهان شده بود و از طریق همین قنات?ها که به هم راه داشتند و آب اصلی شهر را تامین می?کردند، از منزلی به منزل دیگر می?رفته است.
19 خرداد 86
سیمین خانم امروز کمی از مواضع سیاسی پدرش صحبت کرد.
گفت: تا جایی که به خاطر دارم عضو هیچ حزبی نبود و موضع خاصی هم نداشت؛ فقط به یاد دارم جبهه ملی را که تشکیل دادند، در شمار یاران مصدق بود. البته این حزب، اول حزب «یاران» نام داشت و بعدها نامش شد «جبهه ملی» از این دوره عکسی هم دارم که پدرم با دکتر مصدق، عمیدی?نوری، حسین فاطمی، حسین مکی و دیگر اعضای حزب در
یک سفر گرفته است. به یاد دارم که در دربار تحصن کرده بودند و پایه جبهه ملی را گذاشتند. پدرم بعد از مدتی دیگر با حزب همکاری نکرد. تا جایی که به خاطر دارم زمانی که مصدق روی کار بود پدرم به زندان هم افتاد؛ و این در جنجال کشته?شدن روزنامه?فروشی به نام «شبستری» بود که پدرم را ناروا به آن متهم کردند و سرانجام بی?گناهی او ثابت شد.
گفتم: چطور به «جبهه ملی» گرایش پیدا کرده بود؟
- گفت: خب، اعضای «جبهه ملی» همفکران و دوستان پدرم بودند. عمیدی?نوری، حسین مکی، مظفر بقایی، حسین فاطمی و... همه از دوستانش بودند. البته در عکسی که گفتم از اعضای حزب و پدرم دارم یکی، دو نفری هم هستند که نمی?شناسم?شان.
5 مرداد 86
گفتم: پدرتان، عباس خلیلی، در سال 1299 روزنامه «اقدام» را تاسیس کرد. چه قدر از فعالیت?های?شان در این روزنامه اطلاع دارید؟ به?لحاظ محتوایی چه?طور بود؟ با هزینه چه کسی منتشر می?شد؟
گفت: تا جایی که می?دانم، سرمقاله?های پدرم در روزنامه «اقدام» معروف بوده، هم از لحاظ زیبایی نثر و هم از لحاظ اینکه ایشان علیه ستم و بی?عدالتی می?نوشته و حقایق را روشن و بی?پروا بیان می?کرده، پدرم فوق?العاده شجاع و باجرات بود و هر عیبی را که رجال بزرگ کشور داشتند با زبان و بیانی عاری از مسامحه و مصالحه بیان می?کرده است. روزنامه «اقدام» سال?ها منتشر می?شد تا وقتی که پدرم را تبعید کردند به کرمانشاه و دیگر منتشر نشد. در زمان حکومت رضاشاه هم روزنامه «اقدام» هیچ?وقت منتشر نشد، تا اینکه در حوالی شهریور 1320 تجدید حیات کرد و پس از مدت کوتاهی باز انتشار آن متوقف شد و تا سال 1327 منتشر نشد. بعد هم که پدرم خیلی خسته و ضعیف شده بود و فقط به مدت کوتاهی ادامه انتشار داد.
گفتم: نمی?دانید چرا رضاشاه پدر را به کرمانشاه تبعید کرده بود؟
گفت: نه، لابد توی روزنامه?اش چیزی نوشته بود که با مذاق اعلی حضرت سازگار نبود...
گفتم: خوشبختانه شما حافظه خوبی دارید.
- گفت: تا پیش از آنکه چشمانم دچار این مشکل شود حافظه خوبی داشتم. اما الان حافظه?ام دارد تحلیل می?رود خودم احساس می?کنم دیگر خیلی از اسامی را به یاد نمی?آورم به خصوص موقعی که دارم خاطره?ای را از سال?های دور تعریف می?کنم. باید از بچه?هایم کمک بگیرم علی در این زمینه خیلی کمکم می?کند.
گفتم: مشکل چشم شما دقیقا چیست؟
گفت: تباهی دید مرکزی. نمی?دانم ماکولا... چی؟ هرچه هست به شبکیه ارتباط دارد. کاش عمل نکرده بودم...
6 آبان 86
گفتم: نمی?خواهید از آشنایی و ازدواج پدرومادرتان صحبت کنید؟
گفت: (باخنده) خب آن وقت?ها دخترها توی خانه بودند و جایی نمی?رفتند. مادر من خوب تحصیلکرده بود، خانواده?اش مکتب داشتند و کسانی را که اهل علوم اسلامی بودند دعوت می?کردند تا به فرزندانشان درس بدهند. علاوه بر این پدربزرگم شرایط را فراهم کرده بوده و فرزندانش استاد زبان فرانسوی هم داشتند و مادرم هم به زبان فرانسوی مسلط بود. مادر من خوش?شانس بوده که پدرش پول داشته و به اصطلاح امیر تومان بوده؛ یک?نظامی اهل موسیقی بود و خودش قره?نی می?زد و بعد دخترش را هم با موسیقی آشنا کرد. آن موقع مادر من خیلی خوب تار می?زد. تاریخ را خیلی خوب می?دانست. «زندگینامه ناپلئون بناپارت» را هم از زبان فرانسوی به فارسی ترجمه کرده بود، پدرم وصف او را بسیار شنیده بود، تا اینکه مادرم یک شعر برای روزنامه «اقدام» می?فرستند. پدرم شعر را می?خواند و عاشق مادرم می?شود بعد هم کسی را می?فرستد خواستگاری و خیلی عاشقانه ازدواج می?کنند. ولی متاسفانه 15روز که از ازدواجشان می?گذرد، تبعید می?شود به کرمانشاه و دوسال در تبعید می?ماند. در این مدت مادرم در خانه پدرش زندگی می?کرده.
گفتم: طی این دوسال به پدر مرخصی نمی?دادند؟
گفت: ابدا. فقط مادرم خسته شده بود و «انجمن نسوان وطن?خواه» را با دوستان خود بنیاد گذاشته و برای آزادی زنان کوشیده و خلاصه سر خودش را این?طور گرم می?کرده است.
گفتم: پدرتان در زمان تبعید کار خاصی انجام نمی?داد؟
گفت: چرا، در دوران تبعید چند رمان نوشت که یکی از آنها «روزگار سیاه» نام دارد که اگر اشتباه نکنم در سال 1303 منتشر شد. در این کتاب زندگی زنی را روایت می?کند که چگونه در منجلاب فحشا روزگار می?گذراند. پدرم چند رمان دیگر هم نوشته است، مانند «پیرچاک هندی»، «اسرار شب» و...
گفتم: به گمانم رمان?نویسی در ایران آن زمان هنوز جایگاه محکمی نداشت و خیلی پا نگرفته بود.
گفت: آن زمان رمان?نویسی اجتماعی به شیوه غربی، تازه شروع شده بود -به همت پدرم و کمی پیش از او مشفق کاظمی.
گفتم: پدرتان به لحاظ زمانی فاصله چندانی با جمالزاده و هدایت ندارد.
گفت: هدایت زمان پهلوی اول در سال 1303 شروع به نوشتن کرد، جمالزاده هم که کمی پیش از هدایت و پدر من پیش از این دو. مشفق کاظمی هم که گفتم، پیش از پدرم.
26 آبان 86
گفتم: دو، سه هفته پیش درباره آشنایی و ازدواج پدر و مادرتان صحبت کردید. اما گویا این رابطه چندان دوام نداشته.
گفت: پدرم از تبعید کرمانشاه که برگشت، رفته?رفته از مادرم فاصله گرفت و بینشان جدایی افتاد حالا چه علتی داشت نمی?دانم. مادرم سه?ماه با پدرم زندگی می?کند و از خانه پدرم بیرون می?آید و دیگر برنمی?گردد البته آن زمان مرا حامله بوده.
گفتم: شما با پدرتان بعد از طلاق ارتباط داشتید؟ با مادرتان زندگی می?کردید یا با پدرتان؟
گفت: در خانه پدربزرگم به دنیا آمدم و ظاهرا تا 14ماهگی، پدرم از وجود من خبر نداشته. یعنی مادرم لج کرده بود و حتی این را هم به پدرم نگفته بود. بعد از 14ماهگی یک خانم بزرگی در فامیل داشتیم که زن محمدباقرخان امیرنظام بوده و بزرگ فامیل و همه از او حرف?شنوی داشتند. این خانم به پدربزرگم می?گوید خیلی کار زشتی است که وجود این بچه را از پدرش مخفی کرده?اید، لااقل عکسی از این بچه برای پدرش بفرستید. پدربزرگم هم این کار را می?کند و عکسی از من برای پدر می?فرستد که من این عکس را تا چند وقت پیش داشتم. در آن عکس من هستم و پسردایه مادرم که مرا بغل کرده و پدربزرگم نشسته و به عصایش تکیه داده. و این عکس را می?فرستند برای پدرم و پدرم متوجه می?شود که فرزندی دارد. از زمانی که به?خاطر دارم دایه مادرم مرا از همت?آباد (که خانه پدربزرگم بود) می?آورد امیریه، خانه پدرم. آن?موقع وسیله نقلیه?ای جز درشکه نبوده. دایه مادرم هفته?ای یک?بار مرا به خانه پدرم می?برده. از زمانی هم که عقلم رسید و خاطرات آن زمان به یادم می?آید همیشه مادرم از پدرم بد می?گفت و حرف?هایش توی ذهنم مانده بود. به یاد دارم سه?، چهارساله بودم که دایه مرا پیش پدرم برد. پدرم مرا روی زانویش نشاند و همین?طور که نوازشم می?کرد یک دسته اسکناس به من داد. من هم پول?ها را گرفتم و پاره کردم و گفتم: من این پول?ها را نمی?خواهم.
گفت: چرا؟
گفتم: تو با مادر من بدی کردی؛ من تو را دوست ندارم. خیلی اوقاتش تلخ شد و به دایه گفت دیگر مرا به خانه?اش نیاورد. مادرم هم از خداخواسته گفت دیگر نبریدش. و من هم دیگر نرفتم.
گفتم: یعنی ارتباط?تان با او قطع شد؟
گفت: بله، ارتباط?مان همین?جا قطع شد و پدرم هم زن دیگری گرفت، دختری را که خویشاوند مادرم بودم و حالا مادر چهاربرادر و یک?خواهرم است. بعد هم دیگر به دیدار پدر نرفتم. تقریبا در همین زمان بود که مادرم هم با آقای خلعتبری ازدواج کرد. توی همین آمد?ورفت?ها بود که برای من مشکلات پیش می?آمد. یک دفعه هم یک گربه آورده بود که آن گربه با من بزرگ شد و من آن گربه را خیلی دوست داشتم. یادم می?آید وقتی که پدربزرگم زنده بود همیشه برایم خربزه قاچ می?کرد و می?داد دستم. بعد هم بغلم می?کرد و پهلویش سر جانماز می?نشستم و مثلا با هم نماز می?خواندیم. یک?روز که داشتم با نوه دایه?ای بازی می?کردم دیدم زن?ها شیون و داد و بیداد می?کنند. چشمم به پدربزرگم افتاد که دراز خوابیده و چشم?هایش هم نیمه?باز بود. هیچ خوردنی هم نداشت که به من بدهد، نه نقل
و نه شیرینی... نفهمیدم چه شده، خیلی کوچک بودم. چند روز بعد از آن ماجرا ما از آن خانه رفتیم.
گفتم: از خانه همت?آباد؟
گفت: بله، خیابان همت?آباد، محله همت?آباد، خانه?ای که بیرونی و اندرونی داشت...
گفتم: آنجا را فروختید؟
گفت: بعد از مرگ پدربزرگ، چون دایی?ها سهم?شان را می?خواستند، مادرم خانه پدربزرگ را فروخت و ما آمدیم به کوچه انتخابیه و یک?خانه کوچک?تر اجاره کردیم. آنجا زندگی می?کردیم وقتی که مادرم دوباره شوهر کرد، آمدیم به خیابان شاهپور، بازارچه نو، کوچه حمام میرزا حسین?خان. یادم می?آید وقتی که مادرم شوهر کرد کلا رابطه?ام با پدرم قطع شد. تا پیش از ازدواج مادرم، دو، سه?ماه یک?بار، دایه، پنهانی مرا به دیدن پدرم می?برد. می?گفت به مادرت نگویی?ها! و من هم نمی?گفتم. بعد که رفتیم خانه شوهر مادرم، دیگر اصلا پدرم را ندیدم، تا اینکه 11ساله شدم. یک?روز تابستان که مادرم خانه نبود، در زدند. من رفتم در را بازکردم. دیدم که یک آقای سیه?چرده پشت در است. گفتم بفرمایید، شما با کی کار دارید؟ شما کی هستید؟ گفت سیمین! من پدرت هستم. مرا نمی?شناسی؟ و با صدای بلند گریه کرد. ما کلفتی داشتیم به نام ایران خانم که از زمان زندگی پدربزرگم با ما بود و از همه مسایل زندگی?مان خبر داشت. دویدم آمدم ماجرا را به ایران?خانم گفتم. او آمد و پدرم را شناخت. دیدم مدام می?گوید: خاک برسرم! بفرمایین آقای اقدام! و هی لپش را می?کند و می?گفت: تو پدرت را نشناختی؟ برو دست پدرت را ببوس. خلاصه آمد تو و نشاند?ش توی اتاق پذیرایی و رفت آفتابه لگن ورشو برایش آورد و دست?هایش را شست و شیرینی و شربت آورد و پذیرایی کرد.
گفتم: پس پدرتان با مادرتان برخوردی نداشت؟
گفت: مادرم اصلا خانه نبود. بعد هم که دیگر خودم عقل?رس شده بودم؛ به خصوص که دیدم از دوری?ام گریه کرد. به همین دلیل دوستش داشتم و از دیدنش خوشحال می?شدم بعد که پدر آمد داخل و ایران خانم داشت پذیرایی می?کرد ماتم برده بود و خوابم برد. بیدار که شدم، دیدم آفتابه لگن وسط اتاق است صورتم را توی آب نگاه کردم و دیدم چه صورت دراز و بدترکیبی دارم! زدم آفتابه را انداختم زمین! بعد دایه آمد توی اتاق و گفت چرا این جوری می?کنی؟ و خانه را جمع?وجور کرد. مادرم آمد خانه و دایه ماجرا را برایش تعریف کرد. اولش عصبی شد، بلند شد و گفت تا حالا کجا بوده که خبر نداشته و از این حرف?ها. بعد پدرم رفته بود پیش همان خانمی که گفتم بزرگ فامیل بود؛ او هم آمد خانه ما به مادرم گفت تو که زن فهمیده?ای هستی، چرا رابطه خلیلی را با فرزندش قطع می?کنی؟ و از این حرف?ها. خلاصه، مادرم را راضی کرد و می?آمد مرا پیش پدرم می?برد و من یک?روز کامل را با پدرم سر می?کردم. این رابطه برقرار بود تا زمانی که 17ساله شده بودم و مدرسه مامایی می?رفتم. با دکتر جهانشاه صالح دعوایم شد و من و چهاردختر را از مدرسه بیرون کردند. حزب توده آمد و آن موقع بچه?ها تازه طرفدار حزب توده شده بودند و مرا که از مدرسه بیرون کردند میتینگ خیابانی راه انداختند و از این مسایل. بعد از این ماجرا پدرم گفت دیگر باید بیایی خانه خودم و من هم رفتم.
گفتم: تقریبا چه سالی بود؟
گفت: سال 1325
گفتم: ?پس، از 18، 19سالگی با پدرتان زندگی کردید؟
گفت: بله، با پدرم زندگی کردم تا اینکه آقای بهبهانی که خانه مادرم می?آمد و به من زبان انگلیسی یاد می?داد از من خواستگاری کرد. اصلا دوستش نداشتم، اما چون زندگی برایم سخت شده بود قبول کردم و رفتم پی زندگی?ام.
5 آذر 86
گفتم: مادرتان چه نقشی در تربیت شما داشت؟
گفت: مادرم برای من خیلی زحمت کشید و خیلی به من محبت می?کرد. مرا به کودکستان آمریکایی?ها فرستاد. آن موقع هیچ?کس نمی?دانست کودکستان چیست. الان از خیابان قوام?السلطنه که رد می?شوم یاد آن کودکستان می?افتم که بعدها جمع شد و کلیسا شد. بعد که مادرم شوهر کرد و رفتیم خیابان شاهپور، دیگر به آن کودکستان نرفتم. آن موقع پنج سالم شده بود. مادرم می?ترسید زیاد خانه بمانم پیش کلفت?ها و نوکرها. خودش می?رفت مدرسه، من را هم از پنج?سالگی گذاشت مدرسه «ناموس» کلاس «تهیه» که امروز «مهد کودک» جای آن را گرفته است. بعد از آن رفتم کلاس دوم. یعنی کلاس اول را دوسال خواندم. آخر سال ما بایست قرآن را امتحان می?دادیم. اگر قرآن را از رو درست نمی?خواندیم، یک?سال دیگر در کلاس اول می?ماندیم. من همان موقع قرآن را یاد گرفته بودم و می?خواندم.
گفتم: مادرتان در دوران کودکی برای?تان قصه می?گفت یا شعر می?خواند؟
گفت: دونفر برای من قصه می?گفتند، یکی دایه?ام بود که قصه?های معمولی و قشنگی بلد بود، قصه «شاه پریون»، «حسن کچل» و از این جور قصه?ها و دیگری مادرم که حکایت فردوسی را می?گفت. اینکه فردوسی با چه تلاش و سختی «شاهنامه» را نوشته و محمود غزنوی پول فردوسی را نداده یا اینکه دختر فردوسی چقدر بلند همت بوده. بعد از درگذشت فردوسی آمدند و پول آوردند برای دخترش، ولی قبول نکرد و گفت پدرم این پول را می?خواست برای ساخت یک پل که مردم بتوانند به راحتی از روی آن عبور و مرور کنند و... کتابی هم بودکه قصه?های فرانسوی داشت؛ اسم آن «شابته» بود. «شا» یعنی گربه و «بته» یعنی چکمه?پوش. «شابته» یعنی «گربه چکمه?پوش». این داستان را هم همیشه برای من می?گفت.
گفتم: به زبان فرانسه؟!
گفت: به زبان فرانسه می?خواند و ترجمه می?کرد. تا 18، 19سالگی که از مادرم جدا شدم فرانسه را خوب حرف می?زدم. آن کتابی هم که ترجمه? کرده?ام، ته مانده زبان فرانسه در ذهن من بعد از 30، 40سال است که یک کلمه هم صحبت نکرده بودم.
گفتم: چه?طور شد که ترجمه کردید؟
گفت: کتاب همان قصه?هایی بود که مادرم می?گفت. اینها یادم بود و در مدرسه هم فرانسه خوانده بودم و با مادرم هم که همیشه فرانسه حرف می?زدم. بعد که شوهر کردم و 30 سالی گذشت، آقای ابراهیم مکلا مطلبی را از «پیام نو» که ترجمان آرای سازمان یونسکو است برایم آورد و گفت تو فرانسه بلدی؟ گفتم: هی، کمی، گفت: متنی داده?اند، لطفا ترجمه کن گفتم: من خیلی وقت است به فرانسه حرف نزده?ام، یادم رفته. گفت: ?حالا امتحان کن. آن موقع «دیکسیونرنیکلا»ی مادرم هنوز بود.
گفتم: فرانسه به فارسی بود؟
گفت: بله. آن دیکسیونر را گذاشتم و بعد فرستادم یک «لاروس» هم برایم خریدند. الان هم هر دو را دارم.
گفتم: مطلب راجع به چه بود؟
گفت: راجع به اینکه چرا جنگ می?شود.
3 مرداد 87
گفتم: داشتم گفت?وگوی ناصر حریری با احمد شاملو را می?خواندم که رسیدم به این سطرها از زبان شاملو: «عده?ای- و از آن جمله خانم سیمین بهبهانی- معتقدند در شعرهای من نوعی وزن هست. ایشان گفتند هرگاه از روی تفنن یا کنجکاوی خواسته?اند واژه?های شعری از مرا جابه?جا کنند در آن آشفتگی پدید آمده. خب، اگر این ویژگی همان معادلت مورد اشاره خواجه?نصیر یا به تعبیر خود من «وزن درونی واژه?ها در ارتباط با هم» باشد، پری هم بیراه نیست که آن گونه?ای وزن بشماریم، یعنی همان که به «وزن مجازی» تعبیر کرده است.»
گفت: شاید این مربوط شود به فرم و ساختار شعر شاملو که با محتوا به وجود می?آید یا بهتر است بگوییم محتوا آن را به وجود می?آورد. به همین دلیل است که هیچ واژه?ای از شعر خارج نمی?زند. خارج نمی?زند را به مفهوم موسیقیایی آن به کار می?برم. درواقع این محتواست که به فرم و ساختار شعر شاملو وزن می?دهد. چه کسی گفته وزن در شعر لزوما باید عروضی باشد و مبتنی بر تقطیع مصراع?ها و ابیات یکسان.
گفتم: اتفاقا شاملو در ادامه همان سخن به شمس قیس اشاره می?کند و دیدگاه?های جزم?اندیشانه و فضل فروشانه او و کسانی که در مدت 800سال بعد از او تا امروز «در بوق نظریات بی?سروته عوامانه او» [به تعبیر شاملو] دمیده?اند و حتی عده?ای هنوز می?دمند.
گفت: شاملو خیلی به خواجه?نصیر ارادت داشت.
گفتم: درواقع معتقد بود که شمس قیس مسیر تاریخی شعر ما را تغییر داده یا به بیراهه کشانده.
گفت: حالا خیلی هم نباید به دست وپای این?گونه مباحث پیچید؛ فکر نمی?کنم همه جا به بیراهه کشیده شده باشد.
گفتم: البته این بیراهه را من از فحوای حرف?های شاملو استنباط کرده?ام.
گفت: یادتان نیست شاملو دقیقا چه می?گوید؟
گفتم: شما «گفت?وگوی ناصر حریری با شاملو» را اینجا دارید؟
گفت: نمی?دانم، ببین در کتابخانه پیدا می?کنی؟
(نسخه?ای از آن در کتابخانه سیمین خانم موجود بود)
گفتم: اجازه بدهید فهرست اعلام را بیاورم. بله در صفحه 76 به شما اشاره کرده. بگذارید بیاورم. نوشته: «تصورش را بکنید از همفکران شمس قیس جزم?اندیشِ فضل?فروشِ کوتاه?بین، مدت هشتصد سال به جای باد کردن در بوق نظریات بی?سروته عوامانه او (شما را به ارواح اجدادتان بردارید از صفحه 196 به بعد «المعجم»، چاپ مدرس رضوی را نگاهی بکنید تا متوجه عرضم بشوید) این گفته?های روشن و منطقی را (منظورش گفته?های خواجه نصیر است که پیش از اینها به آن اشاره کرده است) به شاگردانشان درس داده بودند چه زنجیرها که از پای استعداد شاعران گذشته برداشته نمی??شد. خوب توجه کنید که این نظریات حتی از نظریات نیمای بزرگ چقدر جلوتر است. من که اهل این?گونه تحقیقات نبوده??ام چرا باید مطلبی را که اواسط قرن هفتم به این روشنی توضیح داده شده حالا در سنین آخر عمرم کشف کنم؟ و چرا نیما باید آن همه رنج و طعن را تحمل کرده باشد؟ - فقط به این دلیل که حرف?های خواجه نصیر درازتر از مترهای کوتاه «اساتید» بوده و لاجرم درباره او متوسل به توطئه سکوت شده?اند.»
گفت: حالا من نمی?دانم واقعا چقدر در زمان خواجه نصیر و در این فاصله زمانی هشتصد ساله از روزگار او تا امروز حرف?های آقای طوسی قابلیت به اجرا درآمدن داشته است و چرا شاعران به گفته شاملو در این فاصله زمانی به حرف?های ایشان جامه عمل نپوشانده?اند و به اصطلاح متوسل به توطئه سکوت شده?اند. این بحث?ها خیلی جدی است و نمی?شود به?سادگی و بدون در نظر گرفتن بسیاری از حدود و ثغور از جمله شرایط رنگارنگ فرهنگی و سیاسی و تاریخی در موردشان صحبت کرد. شاید سوال اصلی این باشد که چرا واقعا حتی یک شاعر از روزگار خواجه نصیر تا زمانه نیما در چارچوب «وزن مجازی»، یعنی همان که نصیرالدین طوسی در بخشی از دیدگاهش به آن اشاره می?کند شعر نسروده؟ چرا همه شاعران تا روزگار نیما معیارشان در سرودن شعر همان «وزن حقیقی» یا عروض شمس قیس بوده؟
گفتم: «وزن مجازی» را شاملو معادل «طبیعت کلام» نیما گرفته.
گفت: این بحث?ها پیچیدگی?هایی دارد که نمی?شود به سادگی از آنها گذشت.
9 مهر 87
گفت: از کتاب?های دوران دبیرستانم یکی فیزیک یادم مانده و دیگری شیمی. غیراز اینها داستان و رمان هم می?خواندم بیشتر داستان?های
م.?حمید (حسین?قلی مستعان) را می?خواندم، شعرها و داستان?ها و پاورقی?ها و همه کتاب?هایش را می?خواندم و دوست داشتم. بعد کتاب?های اولین مترجم ایران، ذبیح?الله منصوری را می?خواندم. همان که می?گفتند زیاد از خودش به متن اضافه می?کند. کتاب?هایش را دوست داشتم و همه را می?خواندم. بعد از آن ترجمه?های قاضی را می?خواندم. و بعد هم که کمی پخته?تر شدم از میان رمان?های فارسی، کتاب?های علی دشتی را دوست داشتم. کتاب?های هدایت را می?خواندم. در میان کتاب?های هدایت اولین اثری که مرا جذب کرد «بوف کور» بود که در روزنامه «ایران» چاپ شده بود و هنوز کتاب نشده بود. روزنامه «ایران» کتاب?ها را به صورت پاورقی چاپ می?کرد و خیلی برای مردم آن زمان عجیب بود. ولی من خوشم می?آمد. بیشتر کتاب?های هدایت را همان زمان خواندم.
گفتم: بعدا دوباره برنگشتید کارهای هدایت را بخوانید؟
گفت: چرا، اتفاقا چندسال پیش خواندم. برای من داستان?های کوتاهش و «بوف کور» خیلی جذاب بود.
گفتم: به نظر شما در داستان?های هدایت چه چیزی پیدا می?شود که در آثار دیگران پیدا نمی?شود؟
گفت: نوشته?های هدایت خاص خودش بود. خیلی عمومی نبود و محتوایش برای همه اتفاق نمی?افتاد. حتی داستان?های کوتاهش. به جز «حاجی?آقا» که چندان دوست نداشتم و چون توده?ای?ها از آن طرفداری کرده بودند خواندم و هرچه خواندم دیدم مطلب قابل?توجهی ندارد.
گفتم: به نظر شما هدایت در «بوف کور» چقدر متاثر از تاریخ سیاسی و اجتماعی روزگاری است که در آن به سر می?برده است؟
گفت: ببینید الان خیلی?ها می?گویند که آن پیرمرد خنزر پنزری رضاشاه است، ولی به?نظر من داستانی کاملا خیالی است. نمی?شود نکته?هایی از آن داستان را به اتفاقی در زندگی آن روز ربط داد. یعنی من نمی?توانم «بوف کور» را سمبلیک بدانم. «بوف کور» اولین اثر سوررئالیستی است که درایران منتشر شد، حالا بر شاعرانگی?اش زیاد تکیه نمی?کنم. حتی در ممالک غربی هم زیاد سابقه نداشت. یعنی از یک ذهن بیمار درست شده بود که خیلی هم جالب?توجه بود و خواننده نمی?توانست آن را رها کند. مدام می?خواست ببیند آخرش چه می?شود، ساخته ذهن خود هدایت بود.
گفتم: شما چقدر شخصیت و زندگی هدایت را در «بوف کور» می?بینید.
گفت: هدایت یک آدم عادی نبود. من با او هیچ تماس یا معاشرتی نداشتم ولی از نوشته?هایش می?توان دریافت که همه چیز را به باد تمسخر می?گیرد. با خرافات دشمن است. به شادی?ها هم زیاد روی خوشی نشان نداده است و اغلب بی?اعتنا از کنارشان گذشته است. خیلی از اطرافیانش را جدی نمی?گرفت. مثلا شعری از نیما را برداشته بود و به اصطلاح نقیضه?ای برایش ساخته بود. معلوم می?شود با او سر شوخی داشته و سر?به?سر هم می?گذاشتند. نیما هم در پاسخ به آن نقیضه داستان?واره کوتاهی دارد به نام «فاخته چه گفت؟ ». به هر حال هدایت از زندگی ناراضی بود ولی قلم و داستان?هایش به استثنای «حاجی آقا» واقعا معرکه است. کشش داستان و به اصطلاح پیرنگ?شان قابل?توجه است. می?داند تا کجا آن را ببرد و چه?طور با آن همراهی کند. اینها خیلی زیباست. نامه?هایی هم که از او مانده یأس?آلود است و خلاصه روحیه ناآرامی داشته و از زندگی رنج می?برد.
گفتم: چه لزومی دارد با این یأس و بدبینی مفرطی که در کارهای یک هنرمند می?بینیم تا این اندازه به او بها بدهیم و حتی از او اسطوره بسازیم؟
گفت: من معتقد نیستم که نویسنده حتما باید جامعه را اصلاح کند، یا حتما باید موجود مفیدی برای جامعه باشد. اندیشه هدایت در عین?حال که منفی است والا است. یادتان باشد همه با خواندن «بوف کور» از زندگی متنفر نمی?شوند. در واقع ما باید دردهایی راکه او تشخیص داده درمان کنیم. مثلا «علویه خانم» را که می?خوانید پست?ترین، نابخردترین و وامانده?ترین عضو جامعه را می?بینید و می?فهمید که در جامعه شما چه کسانی زندگی می?کنند. آیا شما به فکر نمی?افتید که اولا خودتان این?طور نباشید ثانیا سعی کنید آنهایی را که این?طور هستند نجات بدهید. ثالثا همین که برابر شما چنین اشخاص وجود دارند، به نظر من آثار او نوعی معالجه است. نوعی دواست، دوای تلخ.
گفتم: ظاهرا هدایت تا حدی تحت?تاثیر نویسندگان و فیلسوفان مغرب?زمین است. کسانی نظیر کافکا و سارتر و کامو... این تاثیر را چطور ارزیابی می?کنید؟
گفت: آنها هم فیلسوفان و نویسندگان تا حدی بدبین بوده?اند ولی این بدبینی تا واقع?بینی پیش می?رود. می?گویند «تعرف الاشیاء به اضدادها»، یعنی چیزها با اضدادشان شناخته می?شوند. اینها مطالبی است که در واقع فلاسفه به آنها فکر می?کنند و اتفاقا درست هم هست. ولی فقط ظاهرشان را می?بینیم.
گفتم: بحث پیرامون آبشخورهای اندیشه هدایت هم می?تواند به نتایج شایان توجهی برسد. البته با صرف نظر از خیام، چون هدایت خیلی تحت?تاثیر خیام بوده اما خیام خیلی بدبین نیست و جالب است که هدایت خیلی به خیام علاقه دارد و حتی رباعیات او را با عنوان «ترانه?های خیام» منتشر می?کند.
گفت: برای هدایت زخم?خورده، خیام مرهم است ولی این دلیل نمی?شود که با او هم?عقیده باشد. هدایت از خیام خوشش می?آید و به دلش می?نشیند خیام شفای دردش است، دردش را تسکین می?دهد. مرهمی بر زخم?هایی است که مثل خوره روح او را آهسته در انزوا می?خورد و می?تراشد.
گفتم: پس این همه بدبینی و یأس مفرط از کجا ریشه می?گیرد.
گفت: بیشتر آدم?هایی که درشعر سیف فرغانی هستند در اعداد بدها به شمار می?روند و او مدام به این و آن می?پرد و ناسزا می?گوید. ذاتش این?طور است که در تمامی زندگی?اش حتی یک آدم خوب پیدا نمی?شود. فرض کنید مسعود سعدسلمان پنج سال اینجا، ده سال آنجا و هفت سال جای دیگری زندانی بوده است و از زندگی جز زنجیر و شکنجه و سیاهچال و بدبختی ندیده است. خب چه بگوید؟!
گفتم: شرایط آدم?هایی مثل سیف که با حمله مغول?ها مواجه شده?اند یا مسعود سعد که بخش اعظم زندگی?اش در زندان?های «دهک»، «نای»، «سو» و «مرنج» گذشته است فرق می?کند. در واقع جامعه شرایط خاصی را به آنها تحمیل کرده بود، نمی?دانم شاید مثلا پیچیدگی?های قرن 19 چنین شرایطی را هم به هدایت تحمیل کرده و به نوعی او را به زندان بزرگ?تری گرفتار کرده بود...
گفت: ببینید مقاومت مردم و نگرش آنها به زندگی و پیرامون خود فرق می?کند. البته من نمی?دانم زندگی چگونه بر هدایت گذشته است یا به قول خودم در شعری که به هوشنگ گلشیری تقدیم کرده?ام «بر او چه رفته است». هدایت آدمی غیرعادی بوده و طبیعتا یک آدم عادی خیلی بهتر از او می?توانست زندگی را تحمل کند. البته با این قدرتی که در اندیشه و نوشتن قلم داشت اگر آدم شادی بود، آثار پرامیدی می?آفرید ولی حالا که این?طور نیست. در واقع صداقت در هر کاری موجب کامیابی است.
گفتم: تاثیر هدایت را بر نویسندگان بعد از خودش چطور ارزیابی می?کنید؟
گفت: بعد از خودش خیلی?ها می?خواستند مثل او بنویسند به خصوص جوان?ترها؛ ولی هیچ?کدام نتوانستند. این همه که می?گویند آثار هدایت تاثیر بد در جامعه می?گذارد دلیلش این است که هیچ?کس به اندازه او جامعه را نفی نکرده. هیچ کدام از رمان?هایی که بعد از هدایت نوشته شده این?طور نبوده. مثلا فرض کنید احمد محمود می?خواسته زندان یا جنگ را بنویسد، بدبختی??ها را بنویسد، اما واقعیت?ها و حقیقت?ها را نوشته است. من تاثیر اندیشه هدایت را در هیچ کدام از آثار نویسندگان نمی?بینم. تازه اگر کسی بخواهد تحت?تاثیر کسی باشد و آن تاثیر همیشه همراهش بماند اثرش بهایی ندارد.
2 اسفند 87
امروز سیمین خانم باز هم به دوران دبیرستان برگشت و دوباره یادی کرد از مه?لقا اردلان، همسر علی اردلان.
گفت: او دوسال از من کوچک?تر بود و من با خواهرش مهوش وزیری هم?کلاسی بودم. مهوش را تا چند سال پیش هم می?دیدم و الان چندسالی است که از او خبری ندارم. مه?لقا را در جاهایی که به اصطلاح جبهه?ملی?ها هستند، می?بینم. الان هم گاهی وقت?ها او را می?بینم.
گفتم: جبهه ملی که در حال?حاضر خیلی فعال نیست.
گفت: اگر مراسم ختمی باشد اعضای جبهه ملی دور هم جمع می?شوند. یا مثلا سالگرد مصدق باشد. همین?روزها هم باید برویم سالگرد مصدق.
10 خرداد 89
به سیمین خانم زنگ زدم.
گفتم: اخیرا کتاب خوبی به دستم رسیده با عنوان «هشتاد و دو نامه [صادق هدایت] به حسن شهید نورایی»، شما خوانده?اید؟
گفت: کی منتشر شده؟
گفتم: دو، سه سال پیش.
گفت: در ایران؟
گفتم: بله، «علم» منتشر کرده.
گفت: پس در دوره خاتمی چاپ شده.
گفتم: بله. مثل «نامه?های صادق هدایت» که محمد بهارلو چاپ کرده.
گفت: اینها کارهای خوبی است. اگر زحمتی نیست بیاورید من هم ببینم. هرچند خودم نمی?توانم بخوانم، ولی اینجا کتابخوان هست، برایم می?خوانند. مثل اینکه کتاب?های دیگر هدایت هم در دوره خاتمی کامل چاپ شده...
گفتم: بله، مثل «بوف?کور» سال 1383 در انتشارات «صادق هدایت» اصفهان در 70هزار نسخه چاپ شده.
گفت: کتاب?های من هم سرنوشت بهتری در دوره خاتمی داشت. مجموعه اشعارم در همین دوره چاپ شد. کتاب «یکی مثل اینکه...» در دوره اول خاتمی مجوز گرفت و چاپ شد.
گفتم: الان وضعیت کتاب?هایتان در ارشاد چطور است؟
گفت: مثل وضعیت کتاب?های دیگران. با کتاب?های بقیه چطور برخورد می?کنند، با کتاب?های من هم همان?طور.
8 آذر 90
صبح به سیمین خانم زنگ زدم. کسل و بی?حوصله بود. سختگیری?های اداره کتاب کاسه صبرش را لبریز کرده.
گفت: الان یک کتاب من نمی?دانم برای بار چندم است که از ارشاد آمده و باز مشروط شده. می?گویند با قوانین و ضوابط نشر مطابقت ندارد.
28 خرداد 93
به سیمین خانم زنگ زدم. حالا دیگر از خانه خیابان زرتشت?شرقی
به ساختمان?های ونک?پارک نقل مکان کرده?اند. علی بهبهانی گوشی را برداشت. گفتم: حال مادر چطور است؟ گفت: حالش اصلا خوب نیست. نسبت به آخرین باری که شما مادر را دیده?اید خیلی ضعیف شده. مشکل حافظه?اش هم حادتر شده. گاهی حتی مرا نمی?شناسد.
بعدازظهر به اتفاق مرتضی بیاتی به خانه سیمین?خانم رفتم. در برج سهند زندگی می?کند. علی?آقا در را به?رویمان باز کرد. سیمین?خانم در اتاقی روی تخت خوابیده بود. البته خواب نبود، اما نه نای حرف زدن داشت، نه نای برخاستن. اولین?بار بود که سیمین?خانم را در این وضعیت می?دیدم. خیلی متاثر شدم. علی?آقا گفت: روز?به?روز ضعیف?تر می?شود. دو کتاب «زندگی چیزی کم دارد» و «سبز و بنفش و نارنجی»، اولی گزیده شعرها و دومی گفت?وگو با سیمین بهبهانی را به علی?آقا دادم. سیمین?خانم کتاب?ها را می??گیرد و نگاهی به جلد آنها می?اندازد. به زحمت می?گوید: من که چیزی نمی?توانم بخوانم. کتاب?ها را به من می?دهد و می?گوید: خودتان برایم بخوانید. مقدمه «سبز و بنفش و نارنجی» را می?خوانم. به شعر «پاییز خسته غمگین!» که می?رسم می?گوید: از خودتان است؟ می?گویم: نه، ?شعر شماست. می?گوید: چقدر زیباست. ادامه می?دهم و به شعر «آشفته?حال و سودایی» می?رسم. باز همان سوال را می?پرسد. می?گویم: نه، شعر خودتان است.
سری تکان می?دهد. بحث می?رود به سمت فراموشی و افسردگی سیمین?خانم.
21 مرداد 93
شب، ساعت ده?و?نیم به علی بهبهانی زنگ زدم. غمگین و گرفته بود. هیچ?وقت اینطور او را ندیده بودم.
گفتم: حال مادر چطور است؟
گفت: متاسفانه تغییری نکرده. نمی?دانید از اندوه مادر چقدر به?هم?ریخته?ام. صبح ساعت هشت می?روم بیمارستان و تا پنج و شش عصر بیمارستان هستم. اصلا نمی?توانم روی پایم بایستم.
و گفت: در همان حالت کما به?سر می?برد. دیروز دکترش می?گفت، حالش بهتر شده، منتها در همان حالت کما بهتر شده، نه اینکه از کما بیرون آمده باشد و گلایه کرد از دست دوستانی که مدام شایعه?پراکنی می?کنند و گفت: تا همین پارسال مشکل خاصی نداشت. ضعیف شده بود اما زمینگیر و ازپاافتاده نشده بود. یاد این شعر سیمین بهبهانی افتادم:
کمی به سحر مانده/ که دلهره می?ریزد در این دل درمانده!
چگونه؟ چه می?دانم! یکی مثلا اینکه / «از آنچه که باید کرد هزار دگر مانده.»
یکی مثلا اینکه «چگونه نگه دارم/ امانت یاران را به چنگ خطر مانده؟»
24 مرداد 93
صبح، ساعت 11 به بیمارستان پارس رفتم. خانم بهبهانی در بخش «آی?سی?یو?جنرال» بستری بود. به «آی?سی?یوجنرال» رفتم. در آن شیشه?ای بود و فقط از داخل باز می?شد. روی در کاغذی چسبانده بودند و نوشته بودند: «خانم سیمین بهبهانی ملاقات?ممنوع می?باشد.» به یکی از پرستارانی که داخل بود اشاره کردم. آمد. در باز شد.
سیمین?خانم روی تختی خوابیده بود و دستگاه?ها سعی می?کردند او را زنده نگه دارند. از پرستار پرسیدم: خانم بهبهانی در کماست؟ گفت: «کما»ی کامل نیست. سیمین?خانم به?شدت تحلیل رفته بود، شده بود پوست و استخوان. هر 20، 30?ثانیه یک?بار صورتش تکانی می?خورد و نفسی می?کشید. نتوانستم بیشتر بمانم. در راه برگشت شعری یادم آمد که در نخستین دیدار از زبان خودش شنیده بودم و در انجمن شعر خواهر فروغ خوانده بود و هنوز زنگ صدایش در گوشم است؛ با همان تلخی و عتاب و خطاب:
«که چی؟ که بمانم دویست?سال به تباهی نظر کنم/ که هی همه?روزم به شب رسد که هی همه?شب را سحر کنم
که هی سحر از پشت شیشه?ها دهن?کجی آفتاب را/ ببینم و با نفرتی غلیظ نگاه به روزی دگر کنم
نبرده به لب چای تلخ را دوباره کلنجار پیچ و موج/ که قصه دیوان بلخ را دوباره مرور از خبر کنم
قفس همه دنیا قفس قفس هوای گریزم به سر زند/ دوباره قبا را به تن کشم دوباره لچک را به سر کنم
کجا؟ به خیابان ناکجا میان فساد و جمود و دود/ که رغم هر بود یا نبود ز دست ستم شکوه سر کنم
اگرچه مرا خوانده?اید باز ولی همه یاران به محنتند/ گذارم?شان در بلای سخت که چی؟ که نشاطی دگر کنم
که چی؟ که پزشکان خوب?تان دوباره مرا چاره?ای کنند/ خطر کنم و جامه?دان به دست دوباره هوای سفر کنم
بیایم و این قلب نو شود بیایم و این چشم بی?غبار/ بیایم و در جمع?تان ز شعر دوباره به پا شور و شر کنم
ولی نه چنان در غبار برف فرو شده?ام تا برون شوم/ گمان نکنم زین بلای ژرف سری به سلامت به در کنم
رفیق قدیمم، عزیز من! به خواب زمستان رهام کنم/ مگر به مدارای غفلتی روان و تن آسوده?تر کنم
اگر به عصب?های خشک من نسیم بهاری گذر کند/ به رویش سبز جوانه?ها بود که تنی بارور کنم...
25 مرداد 93
صبح، در میان کاغذهای باطله که می?خواستم دور بریزم، دست?نوشته?ای از سیمین خانم بهبهانی پیدا کردم. دست?نوشته، تاریخ نداشت اما مربوط می?شد به سه، چهار سال قبل، یعنی زمانی که اولین ویرایش کتاب «سبز و بنفش و نارنجی» را برای اصلاح و اعمال نظر نهایی در اختیار ایشان گذاشته بودم. یادم آمد چند صفحه اول گفت?وگو را که برایش خواندم، گفت: این گفت?وگو اینجا بماند تا بازنویسی کنم.
هفته بعد که به دیدنش رفتم چند صفحه?ای را که نوشته بود، نشانم داد و گفت: خسته شدم آقای مظفری! نتوانستم بیشتر بنویسم. بهتر است شما بخوانید و هرجا نیاز به اصلاح داشت من بگویم و در حاشیه بنویسید. این صفحات هم پیش شما بماند. اما آنچه سیمین خانم نزد من به یادگار گذاشت، پاسخ?هایی است با ماژیک مشکی روی 10 برگ A3 به دو پرسش من که قرار بود جزو نخستین سوال و جواب?های «سبز و بنفش و نارنجی» باشد.
غزل در ادوار شعر فارسی دگرگونی?ها و دگردیسی?هایی را پشت سر گذاشته و با شرایط ادبی هر دوره پیش آمده است. با توجه به این ادوار آیا می?توان واحدی از غزل به دست داد؟
غزل از لحاظ درون?مایه، مسیر بسیار متنوعی را طی کرده است. هر شعر عاشقانه را نمی?توان غزل نامید. با توجه به همین ماهیت تنوع?پذیری غزل و به?طور کلی شعر، به سختی می?توان تعریف جامع و مانعی از آن به دست داد. آنان که می?گویند هنر باید فقط در حیطه مسایل هنری به کار گرفته شود و از مسایل اجتماعی برکنار باشد، سخت در اشتباه?اند. هنر، همان?قدر که به فرد مربوط می?شود، به اجتماع هم وابسته است. و مگر فرد جزیی از جامعه نیست؟ حتی در مورد سیاست هم که یکی از واقعیت?های مهم اجتماع است، مداخله هنر یکی از موثرترین راه?های گشایش است. نیم بیشتر شعرهای مرا همین مسایل اجتماعی بارور می?کند، بی?آنکه از جهت ارزش هنری ذره?ای از درون?گرایی و خوداندیشی کم داشته باشد. زین?العابدین موتمن معتقد است که «آنچه در معنی باعث اطلاق نام غزل بر نوعی از اقسام شعر می?شود، در درجه اول موضوع شعر است نه قالب ظاهری آن، چه اگر قطعه شعری از لحاظ فنی به?صورت غزل و از لحاظ معنی در موضوع دیگری غیر از عشق گفته شود، در حقیقت غزل نیست و باز اگر قطعه نظمی به شرح تمایلات عاشقانه اختصاص یابد و به?صورتی غیر از صورت معمول غزل باشد، درواقع غزل است و ارباب فن چنان شعری را حقا در زمره غزل محسوب می?دارند.» اما به گمان من غزل قالبی است که چنانچه با ذوق و مهارت به کار گرفته شود، می?تواند بسیاری از درون?مایه?ها را در خود بپذیرد. مثلا عشق، خشم، اندوه، گفت?وگو، قصه، پند و اندرز، تشویق و تقدیر و...
مثلا سعدی در مغازلات بسیار زیبای خود غزلی هم با این مطلع دارد:
ای روبهک چرا ننشستی به جای خویش/ با شیر پنجه کردی و دیدی سزای خویش
که اشاره به رویدادی است در لباس تمثیل و غزل دیگری با مطلع: تن آدمی شریف است به جان آدمیت/ نه همین لباس زیباست نشان آدمیت
که یک مساله اخلاقی را یادآور می?شود و حافظ نیز هم. و هیچ?کدام از این شاعران در کار خود ناموفق نبوده?اند. اما اصلا ببینیم که معنای واژه غزل چیست. در کتاب?های لغت آن را به «سخن گفتن از عشق با زنان» تعبیر کرده?اند. این تعبیر از آیین «غزل»، ?در باب عرب، در دوران جاهلیت و بعد از آن پذیرفته بوده است. در دوران استیلای عرب بر ایران نیز ادبیات ایران همان ادب عرب بوده و در قرن سوم و چهارم که زبان فارسی دوباره زنده شد و خصوصا در دوران بزرگ?ترین شاعر ایرانی، فردوسی، ادبیات ایران نیز ویژگی?های خود را بازیافت، درحالی?که بسیاری از قواعد و اوزان شعر عرب را نیز پذیرفت. اما غزل، تقریبا هرچه زمان پیش?تر رفت، آمادگی خود را برای پذیرش درونمایه?های دیگرگون، آشکار ساخت. برخی از شاعران غزلسرا، از همان آغاز، مضامین عاشقانه غزل را طوری گسترده و تعبیرپذیر پروردند که مفاهیم متعددی را می?شد از غزلشان افاده کرد؛ مثلا معشوق می?توانست مظهر هستی?آفرین باشد و می?و مستی، حیرت و اعجاب از دست?یافتن به گوشه?ای از اسرار خلقت و دل آیینه?تمام?نمای چهره نفوس عالم و بسیاری تعبیرهای دیگر که گاه به?صورت قرارداد هم درمی?آمد. اینجا بود که غزل بهترین ظرف برای دربرگرفتن و تجلی عرفان شد. سنایی و عطار و از همه بزرگ?تر مولانا جلال?الدین در به?کارگرفتن غزل برای معرفت و تبلیغ عرفان به توفیق رسیدند.
سعدی ضمن آنکه غزل عاشقانه را به کمال زیبایی رساند، از پرداختن به آنچه در جامعه و اطراف او می?گذشت در همین قالب ظریف و شکننده غافل نماند.
شعر فارسی دو بن?مایه، یعنی دو فرهنگ بنیادین دارد: «قرآن» و «شاهنامه». هیچ یک از شاعران گذشته ما از این دو غافل نمانده?اند. اما حافظ: بگذارید نقلی به مضمون از حافظ?شناس بزرگ، هاشم جاوید کرده باشم. می?گوید: همه شاعران در شعر خود از قرآن و نکات قرآنی بهره برده?اند، اما حافظ قرآن را شعر کرده است.
در واقع او می?خواهد بگوید که حافظ توانسته است علاوه بر انتقال پیام والای قرآن، ظرافت و لطف آن پیام را هم منتقل کند. هرجا که لازم دیده از اشارات زیبا و دقیق آن، مفهومی درخشان و خوش?آهنگ و روح?نواز پرداخته و تقدیم کرده است.
*این یادداشت/گفت?وگوها، در ادامه کتاب?هایی چون «سی روز با نجف»، قرار است به?زودی در قالب کتابی منتشر شود. البته پیش از این، کتاب «سبز و بنفش و نارنجی»، گفت?وگو با سیمین بهبهانی در انتشارات نگاه منتشر شده و به چاپ دوم رسیده است.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
شعری منتشرنشده از سیمین بهبهانی*
هرگز نزیستم با مرگ
هرگز نزیستم با مرگ؛ با زندگی قرارم هست
گیرم که در زمستانم، میعاد با بهارم هست
بر کاکتوس دل بستم سرشار خار و زیبایی
احوالِ لطف و آزارش با خلقِ روزگارم هست
انگار غنچه?یی در من از شعر بوسه می?خواهد
با واژه عشق می?ورزم وقتی قلم به کارم هست
قلب تو می?تپد با من وقتی که مانده?ام تنها
دست تو می?زند بر در وقتی که انتظارم هست
در انتهای تاریکی یک نقطه نور می?بینم
در تنگنای نومیدی جانِ امیدوارم هست
وقتی که خار در پایی?ست، ناخن به کار می?بندم
وقتی که یار غم دارد، آغوشِ غمگسارم هست
گَر گندم است یا سیب است، جز ارمغان چه باید کرد؟
این رسمِ دست?ودل?بازی دیرینه در تبارم هست
شادا، عزیز یارانم، خویشان و غمگسارانم
سرسبز چون بهارانم تا یار در کنارم هست.
اسفند 82
*از مجموعه اشعار سیمین بهبهانی که در انتشارات نگاه منتشر خواهد شد.
به انجمن شعر پوران فرخزاد در خیابان خردمندجنوبی رفتم. شاعران بسیاری حضور داشتند، از جمله سپانلو و آتشی و سیدعلی صالحی. سیمین بهبهانی را هم برای اولین?بار در آنجا دیدم. سیمین خانم با وجود سن نسبتا بالایی که دارد خیلی سرحال و قبراق به?نظر می?آمد. دیگران مثل پروانه دورش می?گشتند. شعر هم خواند، با این مطلع:
که چی؟ که بمانم دویست?سال به تباهی نظر کنم
که هی همه روزم به شب رسید که هی همه شب را سحر کنم...
5 خرداد 86
تقریبا هفته?ای یک?بار به دیدن سیمین خانم بهبهانی می?روم. خانه سیمین خانم در خیابان زرتشت?شرقی واقع شده و فاصله چندانی با خانه ما که در حوالی میدان فردوسی است ندارد. بیشتر مواقعی که خدمت سیمین خانم می?رسم پسر بزرگ?شان، علی?آقا، نیز حضور دارند. گاهی نیز دخترشان، خانم امید همراه با همسرشان آقای تهامی?نژاد. هر بار حاشیه?های دیدارهایم را گوشه همین دفتر یادداشت می?کنم؛ حاشیه?هایی که شاید بعدها بشود آنها را منتشر کرد.
امروز سیمین خانم از مشکلی که چندسالی است با آن دست به گریبان است خیلی اظهار نگرانی و ناراحتی می?کرد. مشکلی که برای چشم?هایش پیش آمده و تقریبا بینایی هر دو چشمش را از او گرفته. می?گفت تا قبل از این مشکل به?طور میانگین روزانه بیش از صد صفحه مطالعه می?کردم، اما امروز به زحمت می?توانم صفحاتی را آن هم با ذره?بین بخوانم. برای نوشتن هم از کاغذهای بزرگ و ماژیک استفاده می?کند. قالب اوقات علی برای او کتاب می?خواند، بعضی وقت?ها امید و بیشتر از همه خانمی که برای همین کار به خانه?اش می?آید.
17 خرداد 86
امروز سیمین خانم کمی درباره خودش و پدرش صحبت کرد.
گفت: در سال 1306خورشیدی در تهران به دنیا آمدم. پدرم نوه حاج?میرزا حسین حاج?میرزا خلیل بود که مجتهد اعلم و مرجع تقلید به حساب می?آمد. اگر از روحانیون بپرسید می?شناسندش. پدر من هم در نجف متولد شده و تا 18سالگی نیز در همان شهر مانده بود، تا اینکه شورشی در بین?النهرین اتفاق می?افتاد، که تاریخچه?اش در کتاب «از صبا تا نیما» نوشته یحیی آرین?پور آمده است. از خود پدرم شنیدم که یکی از 18جوانی بوده که علیه نیروهای انگلیس قیامی به نام «نهضت اسلام» برپا کرده بودند و فرماندار انگلیس در این شورش کشته شده، بعد هم از این 18جوان، 17نفر دستگیر و اعدام می?شوند و تنها پدر من فرار می?کند و در قنات?های خانه?های نجف مخفی می?شود. ظاهرا 40شبانه?روز پنهان شده بود و از طریق همین قنات?ها که به هم راه داشتند و آب اصلی شهر را تامین می?کردند، از منزلی به منزل دیگر می?رفته است.
19 خرداد 86
سیمین خانم امروز کمی از مواضع سیاسی پدرش صحبت کرد.
گفت: تا جایی که به خاطر دارم عضو هیچ حزبی نبود و موضع خاصی هم نداشت؛ فقط به یاد دارم جبهه ملی را که تشکیل دادند، در شمار یاران مصدق بود. البته این حزب، اول حزب «یاران» نام داشت و بعدها نامش شد «جبهه ملی» از این دوره عکسی هم دارم که پدرم با دکتر مصدق، عمیدی?نوری، حسین فاطمی، حسین مکی و دیگر اعضای حزب در
یک سفر گرفته است. به یاد دارم که در دربار تحصن کرده بودند و پایه جبهه ملی را گذاشتند. پدرم بعد از مدتی دیگر با حزب همکاری نکرد. تا جایی که به خاطر دارم زمانی که مصدق روی کار بود پدرم به زندان هم افتاد؛ و این در جنجال کشته?شدن روزنامه?فروشی به نام «شبستری» بود که پدرم را ناروا به آن متهم کردند و سرانجام بی?گناهی او ثابت شد.
گفتم: چطور به «جبهه ملی» گرایش پیدا کرده بود؟
- گفت: خب، اعضای «جبهه ملی» همفکران و دوستان پدرم بودند. عمیدی?نوری، حسین مکی، مظفر بقایی، حسین فاطمی و... همه از دوستانش بودند. البته در عکسی که گفتم از اعضای حزب و پدرم دارم یکی، دو نفری هم هستند که نمی?شناسم?شان.
5 مرداد 86
گفتم: پدرتان، عباس خلیلی، در سال 1299 روزنامه «اقدام» را تاسیس کرد. چه قدر از فعالیت?های?شان در این روزنامه اطلاع دارید؟ به?لحاظ محتوایی چه?طور بود؟ با هزینه چه کسی منتشر می?شد؟
گفت: تا جایی که می?دانم، سرمقاله?های پدرم در روزنامه «اقدام» معروف بوده، هم از لحاظ زیبایی نثر و هم از لحاظ اینکه ایشان علیه ستم و بی?عدالتی می?نوشته و حقایق را روشن و بی?پروا بیان می?کرده، پدرم فوق?العاده شجاع و باجرات بود و هر عیبی را که رجال بزرگ کشور داشتند با زبان و بیانی عاری از مسامحه و مصالحه بیان می?کرده است. روزنامه «اقدام» سال?ها منتشر می?شد تا وقتی که پدرم را تبعید کردند به کرمانشاه و دیگر منتشر نشد. در زمان حکومت رضاشاه هم روزنامه «اقدام» هیچ?وقت منتشر نشد، تا اینکه در حوالی شهریور 1320 تجدید حیات کرد و پس از مدت کوتاهی باز انتشار آن متوقف شد و تا سال 1327 منتشر نشد. بعد هم که پدرم خیلی خسته و ضعیف شده بود و فقط به مدت کوتاهی ادامه انتشار داد.
گفتم: نمی?دانید چرا رضاشاه پدر را به کرمانشاه تبعید کرده بود؟
گفت: نه، لابد توی روزنامه?اش چیزی نوشته بود که با مذاق اعلی حضرت سازگار نبود...
گفتم: خوشبختانه شما حافظه خوبی دارید.
- گفت: تا پیش از آنکه چشمانم دچار این مشکل شود حافظه خوبی داشتم. اما الان حافظه?ام دارد تحلیل می?رود خودم احساس می?کنم دیگر خیلی از اسامی را به یاد نمی?آورم به خصوص موقعی که دارم خاطره?ای را از سال?های دور تعریف می?کنم. باید از بچه?هایم کمک بگیرم علی در این زمینه خیلی کمکم می?کند.
گفتم: مشکل چشم شما دقیقا چیست؟
گفت: تباهی دید مرکزی. نمی?دانم ماکولا... چی؟ هرچه هست به شبکیه ارتباط دارد. کاش عمل نکرده بودم...
6 آبان 86
گفتم: نمی?خواهید از آشنایی و ازدواج پدرومادرتان صحبت کنید؟
گفت: (باخنده) خب آن وقت?ها دخترها توی خانه بودند و جایی نمی?رفتند. مادر من خوب تحصیلکرده بود، خانواده?اش مکتب داشتند و کسانی را که اهل علوم اسلامی بودند دعوت می?کردند تا به فرزندانشان درس بدهند. علاوه بر این پدربزرگم شرایط را فراهم کرده بوده و فرزندانش استاد زبان فرانسوی هم داشتند و مادرم هم به زبان فرانسوی مسلط بود. مادر من خوش?شانس بوده که پدرش پول داشته و به اصطلاح امیر تومان بوده؛ یک?نظامی اهل موسیقی بود و خودش قره?نی می?زد و بعد دخترش را هم با موسیقی آشنا کرد. آن موقع مادر من خیلی خوب تار می?زد. تاریخ را خیلی خوب می?دانست. «زندگینامه ناپلئون بناپارت» را هم از زبان فرانسوی به فارسی ترجمه کرده بود، پدرم وصف او را بسیار شنیده بود، تا اینکه مادرم یک شعر برای روزنامه «اقدام» می?فرستند. پدرم شعر را می?خواند و عاشق مادرم می?شود بعد هم کسی را می?فرستد خواستگاری و خیلی عاشقانه ازدواج می?کنند. ولی متاسفانه 15روز که از ازدواجشان می?گذرد، تبعید می?شود به کرمانشاه و دوسال در تبعید می?ماند. در این مدت مادرم در خانه پدرش زندگی می?کرده.
گفتم: طی این دوسال به پدر مرخصی نمی?دادند؟
گفت: ابدا. فقط مادرم خسته شده بود و «انجمن نسوان وطن?خواه» را با دوستان خود بنیاد گذاشته و برای آزادی زنان کوشیده و خلاصه سر خودش را این?طور گرم می?کرده است.
گفتم: پدرتان در زمان تبعید کار خاصی انجام نمی?داد؟
گفت: چرا، در دوران تبعید چند رمان نوشت که یکی از آنها «روزگار سیاه» نام دارد که اگر اشتباه نکنم در سال 1303 منتشر شد. در این کتاب زندگی زنی را روایت می?کند که چگونه در منجلاب فحشا روزگار می?گذراند. پدرم چند رمان دیگر هم نوشته است، مانند «پیرچاک هندی»، «اسرار شب» و...
گفتم: به گمانم رمان?نویسی در ایران آن زمان هنوز جایگاه محکمی نداشت و خیلی پا نگرفته بود.
گفت: آن زمان رمان?نویسی اجتماعی به شیوه غربی، تازه شروع شده بود -به همت پدرم و کمی پیش از او مشفق کاظمی.
گفتم: پدرتان به لحاظ زمانی فاصله چندانی با جمالزاده و هدایت ندارد.
گفت: هدایت زمان پهلوی اول در سال 1303 شروع به نوشتن کرد، جمالزاده هم که کمی پیش از هدایت و پدر من پیش از این دو. مشفق کاظمی هم که گفتم، پیش از پدرم.
26 آبان 86
گفتم: دو، سه هفته پیش درباره آشنایی و ازدواج پدر و مادرتان صحبت کردید. اما گویا این رابطه چندان دوام نداشته.
گفت: پدرم از تبعید کرمانشاه که برگشت، رفته?رفته از مادرم فاصله گرفت و بینشان جدایی افتاد حالا چه علتی داشت نمی?دانم. مادرم سه?ماه با پدرم زندگی می?کند و از خانه پدرم بیرون می?آید و دیگر برنمی?گردد البته آن زمان مرا حامله بوده.
گفتم: شما با پدرتان بعد از طلاق ارتباط داشتید؟ با مادرتان زندگی می?کردید یا با پدرتان؟
گفت: در خانه پدربزرگم به دنیا آمدم و ظاهرا تا 14ماهگی، پدرم از وجود من خبر نداشته. یعنی مادرم لج کرده بود و حتی این را هم به پدرم نگفته بود. بعد از 14ماهگی یک خانم بزرگی در فامیل داشتیم که زن محمدباقرخان امیرنظام بوده و بزرگ فامیل و همه از او حرف?شنوی داشتند. این خانم به پدربزرگم می?گوید خیلی کار زشتی است که وجود این بچه را از پدرش مخفی کرده?اید، لااقل عکسی از این بچه برای پدرش بفرستید. پدربزرگم هم این کار را می?کند و عکسی از من برای پدر می?فرستد که من این عکس را تا چند وقت پیش داشتم. در آن عکس من هستم و پسردایه مادرم که مرا بغل کرده و پدربزرگم نشسته و به عصایش تکیه داده. و این عکس را می?فرستند برای پدرم و پدرم متوجه می?شود که فرزندی دارد. از زمانی که به?خاطر دارم دایه مادرم مرا از همت?آباد (که خانه پدربزرگم بود) می?آورد امیریه، خانه پدرم. آن?موقع وسیله نقلیه?ای جز درشکه نبوده. دایه مادرم هفته?ای یک?بار مرا به خانه پدرم می?برده. از زمانی هم که عقلم رسید و خاطرات آن زمان به یادم می?آید همیشه مادرم از پدرم بد می?گفت و حرف?هایش توی ذهنم مانده بود. به یاد دارم سه?، چهارساله بودم که دایه مرا پیش پدرم برد. پدرم مرا روی زانویش نشاند و همین?طور که نوازشم می?کرد یک دسته اسکناس به من داد. من هم پول?ها را گرفتم و پاره کردم و گفتم: من این پول?ها را نمی?خواهم.
گفت: چرا؟
گفتم: تو با مادر من بدی کردی؛ من تو را دوست ندارم. خیلی اوقاتش تلخ شد و به دایه گفت دیگر مرا به خانه?اش نیاورد. مادرم هم از خداخواسته گفت دیگر نبریدش. و من هم دیگر نرفتم.
گفتم: یعنی ارتباط?تان با او قطع شد؟
گفت: بله، ارتباط?مان همین?جا قطع شد و پدرم هم زن دیگری گرفت، دختری را که خویشاوند مادرم بودم و حالا مادر چهاربرادر و یک?خواهرم است. بعد هم دیگر به دیدار پدر نرفتم. تقریبا در همین زمان بود که مادرم هم با آقای خلعتبری ازدواج کرد. توی همین آمد?ورفت?ها بود که برای من مشکلات پیش می?آمد. یک دفعه هم یک گربه آورده بود که آن گربه با من بزرگ شد و من آن گربه را خیلی دوست داشتم. یادم می?آید وقتی که پدربزرگم زنده بود همیشه برایم خربزه قاچ می?کرد و می?داد دستم. بعد هم بغلم می?کرد و پهلویش سر جانماز می?نشستم و مثلا با هم نماز می?خواندیم. یک?روز که داشتم با نوه دایه?ای بازی می?کردم دیدم زن?ها شیون و داد و بیداد می?کنند. چشمم به پدربزرگم افتاد که دراز خوابیده و چشم?هایش هم نیمه?باز بود. هیچ خوردنی هم نداشت که به من بدهد، نه نقل
و نه شیرینی... نفهمیدم چه شده، خیلی کوچک بودم. چند روز بعد از آن ماجرا ما از آن خانه رفتیم.
گفتم: از خانه همت?آباد؟
گفت: بله، خیابان همت?آباد، محله همت?آباد، خانه?ای که بیرونی و اندرونی داشت...
گفتم: آنجا را فروختید؟
گفت: بعد از مرگ پدربزرگ، چون دایی?ها سهم?شان را می?خواستند، مادرم خانه پدربزرگ را فروخت و ما آمدیم به کوچه انتخابیه و یک?خانه کوچک?تر اجاره کردیم. آنجا زندگی می?کردیم وقتی که مادرم دوباره شوهر کرد، آمدیم به خیابان شاهپور، بازارچه نو، کوچه حمام میرزا حسین?خان. یادم می?آید وقتی که مادرم شوهر کرد کلا رابطه?ام با پدرم قطع شد. تا پیش از ازدواج مادرم، دو، سه?ماه یک?بار، دایه، پنهانی مرا به دیدن پدرم می?برد. می?گفت به مادرت نگویی?ها! و من هم نمی?گفتم. بعد که رفتیم خانه شوهر مادرم، دیگر اصلا پدرم را ندیدم، تا اینکه 11ساله شدم. یک?روز تابستان که مادرم خانه نبود، در زدند. من رفتم در را بازکردم. دیدم که یک آقای سیه?چرده پشت در است. گفتم بفرمایید، شما با کی کار دارید؟ شما کی هستید؟ گفت سیمین! من پدرت هستم. مرا نمی?شناسی؟ و با صدای بلند گریه کرد. ما کلفتی داشتیم به نام ایران خانم که از زمان زندگی پدربزرگم با ما بود و از همه مسایل زندگی?مان خبر داشت. دویدم آمدم ماجرا را به ایران?خانم گفتم. او آمد و پدرم را شناخت. دیدم مدام می?گوید: خاک برسرم! بفرمایین آقای اقدام! و هی لپش را می?کند و می?گفت: تو پدرت را نشناختی؟ برو دست پدرت را ببوس. خلاصه آمد تو و نشاند?ش توی اتاق پذیرایی و رفت آفتابه لگن ورشو برایش آورد و دست?هایش را شست و شیرینی و شربت آورد و پذیرایی کرد.
گفتم: پس پدرتان با مادرتان برخوردی نداشت؟
گفت: مادرم اصلا خانه نبود. بعد هم که دیگر خودم عقل?رس شده بودم؛ به خصوص که دیدم از دوری?ام گریه کرد. به همین دلیل دوستش داشتم و از دیدنش خوشحال می?شدم بعد که پدر آمد داخل و ایران خانم داشت پذیرایی می?کرد ماتم برده بود و خوابم برد. بیدار که شدم، دیدم آفتابه لگن وسط اتاق است صورتم را توی آب نگاه کردم و دیدم چه صورت دراز و بدترکیبی دارم! زدم آفتابه را انداختم زمین! بعد دایه آمد توی اتاق و گفت چرا این جوری می?کنی؟ و خانه را جمع?وجور کرد. مادرم آمد خانه و دایه ماجرا را برایش تعریف کرد. اولش عصبی شد، بلند شد و گفت تا حالا کجا بوده که خبر نداشته و از این حرف?ها. بعد پدرم رفته بود پیش همان خانمی که گفتم بزرگ فامیل بود؛ او هم آمد خانه ما به مادرم گفت تو که زن فهمیده?ای هستی، چرا رابطه خلیلی را با فرزندش قطع می?کنی؟ و از این حرف?ها. خلاصه، مادرم را راضی کرد و می?آمد مرا پیش پدرم می?برد و من یک?روز کامل را با پدرم سر می?کردم. این رابطه برقرار بود تا زمانی که 17ساله شده بودم و مدرسه مامایی می?رفتم. با دکتر جهانشاه صالح دعوایم شد و من و چهاردختر را از مدرسه بیرون کردند. حزب توده آمد و آن موقع بچه?ها تازه طرفدار حزب توده شده بودند و مرا که از مدرسه بیرون کردند میتینگ خیابانی راه انداختند و از این مسایل. بعد از این ماجرا پدرم گفت دیگر باید بیایی خانه خودم و من هم رفتم.
گفتم: تقریبا چه سالی بود؟
گفت: سال 1325
گفتم: ?پس، از 18، 19سالگی با پدرتان زندگی کردید؟
گفت: بله، با پدرم زندگی کردم تا اینکه آقای بهبهانی که خانه مادرم می?آمد و به من زبان انگلیسی یاد می?داد از من خواستگاری کرد. اصلا دوستش نداشتم، اما چون زندگی برایم سخت شده بود قبول کردم و رفتم پی زندگی?ام.
5 آذر 86
گفتم: مادرتان چه نقشی در تربیت شما داشت؟
گفت: مادرم برای من خیلی زحمت کشید و خیلی به من محبت می?کرد. مرا به کودکستان آمریکایی?ها فرستاد. آن موقع هیچ?کس نمی?دانست کودکستان چیست. الان از خیابان قوام?السلطنه که رد می?شوم یاد آن کودکستان می?افتم که بعدها جمع شد و کلیسا شد. بعد که مادرم شوهر کرد و رفتیم خیابان شاهپور، دیگر به آن کودکستان نرفتم. آن موقع پنج سالم شده بود. مادرم می?ترسید زیاد خانه بمانم پیش کلفت?ها و نوکرها. خودش می?رفت مدرسه، من را هم از پنج?سالگی گذاشت مدرسه «ناموس» کلاس «تهیه» که امروز «مهد کودک» جای آن را گرفته است. بعد از آن رفتم کلاس دوم. یعنی کلاس اول را دوسال خواندم. آخر سال ما بایست قرآن را امتحان می?دادیم. اگر قرآن را از رو درست نمی?خواندیم، یک?سال دیگر در کلاس اول می?ماندیم. من همان موقع قرآن را یاد گرفته بودم و می?خواندم.
گفتم: مادرتان در دوران کودکی برای?تان قصه می?گفت یا شعر می?خواند؟
گفت: دونفر برای من قصه می?گفتند، یکی دایه?ام بود که قصه?های معمولی و قشنگی بلد بود، قصه «شاه پریون»، «حسن کچل» و از این جور قصه?ها و دیگری مادرم که حکایت فردوسی را می?گفت. اینکه فردوسی با چه تلاش و سختی «شاهنامه» را نوشته و محمود غزنوی پول فردوسی را نداده یا اینکه دختر فردوسی چقدر بلند همت بوده. بعد از درگذشت فردوسی آمدند و پول آوردند برای دخترش، ولی قبول نکرد و گفت پدرم این پول را می?خواست برای ساخت یک پل که مردم بتوانند به راحتی از روی آن عبور و مرور کنند و... کتابی هم بودکه قصه?های فرانسوی داشت؛ اسم آن «شابته» بود. «شا» یعنی گربه و «بته» یعنی چکمه?پوش. «شابته» یعنی «گربه چکمه?پوش». این داستان را هم همیشه برای من می?گفت.
گفتم: به زبان فرانسه؟!
گفت: به زبان فرانسه می?خواند و ترجمه می?کرد. تا 18، 19سالگی که از مادرم جدا شدم فرانسه را خوب حرف می?زدم. آن کتابی هم که ترجمه? کرده?ام، ته مانده زبان فرانسه در ذهن من بعد از 30، 40سال است که یک کلمه هم صحبت نکرده بودم.
گفتم: چه?طور شد که ترجمه کردید؟
گفت: کتاب همان قصه?هایی بود که مادرم می?گفت. اینها یادم بود و در مدرسه هم فرانسه خوانده بودم و با مادرم هم که همیشه فرانسه حرف می?زدم. بعد که شوهر کردم و 30 سالی گذشت، آقای ابراهیم مکلا مطلبی را از «پیام نو» که ترجمان آرای سازمان یونسکو است برایم آورد و گفت تو فرانسه بلدی؟ گفتم: هی، کمی، گفت: متنی داده?اند، لطفا ترجمه کن گفتم: من خیلی وقت است به فرانسه حرف نزده?ام، یادم رفته. گفت: ?حالا امتحان کن. آن موقع «دیکسیونرنیکلا»ی مادرم هنوز بود.
گفتم: فرانسه به فارسی بود؟
گفت: بله. آن دیکسیونر را گذاشتم و بعد فرستادم یک «لاروس» هم برایم خریدند. الان هم هر دو را دارم.
گفتم: مطلب راجع به چه بود؟
گفت: راجع به اینکه چرا جنگ می?شود.
3 مرداد 87
گفتم: داشتم گفت?وگوی ناصر حریری با احمد شاملو را می?خواندم که رسیدم به این سطرها از زبان شاملو: «عده?ای- و از آن جمله خانم سیمین بهبهانی- معتقدند در شعرهای من نوعی وزن هست. ایشان گفتند هرگاه از روی تفنن یا کنجکاوی خواسته?اند واژه?های شعری از مرا جابه?جا کنند در آن آشفتگی پدید آمده. خب، اگر این ویژگی همان معادلت مورد اشاره خواجه?نصیر یا به تعبیر خود من «وزن درونی واژه?ها در ارتباط با هم» باشد، پری هم بیراه نیست که آن گونه?ای وزن بشماریم، یعنی همان که به «وزن مجازی» تعبیر کرده است.»
گفت: شاید این مربوط شود به فرم و ساختار شعر شاملو که با محتوا به وجود می?آید یا بهتر است بگوییم محتوا آن را به وجود می?آورد. به همین دلیل است که هیچ واژه?ای از شعر خارج نمی?زند. خارج نمی?زند را به مفهوم موسیقیایی آن به کار می?برم. درواقع این محتواست که به فرم و ساختار شعر شاملو وزن می?دهد. چه کسی گفته وزن در شعر لزوما باید عروضی باشد و مبتنی بر تقطیع مصراع?ها و ابیات یکسان.
گفتم: اتفاقا شاملو در ادامه همان سخن به شمس قیس اشاره می?کند و دیدگاه?های جزم?اندیشانه و فضل فروشانه او و کسانی که در مدت 800سال بعد از او تا امروز «در بوق نظریات بی?سروته عوامانه او» [به تعبیر شاملو] دمیده?اند و حتی عده?ای هنوز می?دمند.
گفت: شاملو خیلی به خواجه?نصیر ارادت داشت.
گفتم: درواقع معتقد بود که شمس قیس مسیر تاریخی شعر ما را تغییر داده یا به بیراهه کشانده.
گفت: حالا خیلی هم نباید به دست وپای این?گونه مباحث پیچید؛ فکر نمی?کنم همه جا به بیراهه کشیده شده باشد.
گفتم: البته این بیراهه را من از فحوای حرف?های شاملو استنباط کرده?ام.
گفت: یادتان نیست شاملو دقیقا چه می?گوید؟
گفتم: شما «گفت?وگوی ناصر حریری با شاملو» را اینجا دارید؟
گفت: نمی?دانم، ببین در کتابخانه پیدا می?کنی؟
(نسخه?ای از آن در کتابخانه سیمین خانم موجود بود)
گفتم: اجازه بدهید فهرست اعلام را بیاورم. بله در صفحه 76 به شما اشاره کرده. بگذارید بیاورم. نوشته: «تصورش را بکنید از همفکران شمس قیس جزم?اندیشِ فضل?فروشِ کوتاه?بین، مدت هشتصد سال به جای باد کردن در بوق نظریات بی?سروته عوامانه او (شما را به ارواح اجدادتان بردارید از صفحه 196 به بعد «المعجم»، چاپ مدرس رضوی را نگاهی بکنید تا متوجه عرضم بشوید) این گفته?های روشن و منطقی را (منظورش گفته?های خواجه نصیر است که پیش از اینها به آن اشاره کرده است) به شاگردانشان درس داده بودند چه زنجیرها که از پای استعداد شاعران گذشته برداشته نمی??شد. خوب توجه کنید که این نظریات حتی از نظریات نیمای بزرگ چقدر جلوتر است. من که اهل این?گونه تحقیقات نبوده??ام چرا باید مطلبی را که اواسط قرن هفتم به این روشنی توضیح داده شده حالا در سنین آخر عمرم کشف کنم؟ و چرا نیما باید آن همه رنج و طعن را تحمل کرده باشد؟ - فقط به این دلیل که حرف?های خواجه نصیر درازتر از مترهای کوتاه «اساتید» بوده و لاجرم درباره او متوسل به توطئه سکوت شده?اند.»
گفت: حالا من نمی?دانم واقعا چقدر در زمان خواجه نصیر و در این فاصله زمانی هشتصد ساله از روزگار او تا امروز حرف?های آقای طوسی قابلیت به اجرا درآمدن داشته است و چرا شاعران به گفته شاملو در این فاصله زمانی به حرف?های ایشان جامه عمل نپوشانده?اند و به اصطلاح متوسل به توطئه سکوت شده?اند. این بحث?ها خیلی جدی است و نمی?شود به?سادگی و بدون در نظر گرفتن بسیاری از حدود و ثغور از جمله شرایط رنگارنگ فرهنگی و سیاسی و تاریخی در موردشان صحبت کرد. شاید سوال اصلی این باشد که چرا واقعا حتی یک شاعر از روزگار خواجه نصیر تا زمانه نیما در چارچوب «وزن مجازی»، یعنی همان که نصیرالدین طوسی در بخشی از دیدگاهش به آن اشاره می?کند شعر نسروده؟ چرا همه شاعران تا روزگار نیما معیارشان در سرودن شعر همان «وزن حقیقی» یا عروض شمس قیس بوده؟
گفتم: «وزن مجازی» را شاملو معادل «طبیعت کلام» نیما گرفته.
گفت: این بحث?ها پیچیدگی?هایی دارد که نمی?شود به سادگی از آنها گذشت.
9 مهر 87
گفت: از کتاب?های دوران دبیرستانم یکی فیزیک یادم مانده و دیگری شیمی. غیراز اینها داستان و رمان هم می?خواندم بیشتر داستان?های
م.?حمید (حسین?قلی مستعان) را می?خواندم، شعرها و داستان?ها و پاورقی?ها و همه کتاب?هایش را می?خواندم و دوست داشتم. بعد کتاب?های اولین مترجم ایران، ذبیح?الله منصوری را می?خواندم. همان که می?گفتند زیاد از خودش به متن اضافه می?کند. کتاب?هایش را دوست داشتم و همه را می?خواندم. بعد از آن ترجمه?های قاضی را می?خواندم. و بعد هم که کمی پخته?تر شدم از میان رمان?های فارسی، کتاب?های علی دشتی را دوست داشتم. کتاب?های هدایت را می?خواندم. در میان کتاب?های هدایت اولین اثری که مرا جذب کرد «بوف کور» بود که در روزنامه «ایران» چاپ شده بود و هنوز کتاب نشده بود. روزنامه «ایران» کتاب?ها را به صورت پاورقی چاپ می?کرد و خیلی برای مردم آن زمان عجیب بود. ولی من خوشم می?آمد. بیشتر کتاب?های هدایت را همان زمان خواندم.
گفتم: بعدا دوباره برنگشتید کارهای هدایت را بخوانید؟
گفت: چرا، اتفاقا چندسال پیش خواندم. برای من داستان?های کوتاهش و «بوف کور» خیلی جذاب بود.
گفتم: به نظر شما در داستان?های هدایت چه چیزی پیدا می?شود که در آثار دیگران پیدا نمی?شود؟
گفت: نوشته?های هدایت خاص خودش بود. خیلی عمومی نبود و محتوایش برای همه اتفاق نمی?افتاد. حتی داستان?های کوتاهش. به جز «حاجی?آقا» که چندان دوست نداشتم و چون توده?ای?ها از آن طرفداری کرده بودند خواندم و هرچه خواندم دیدم مطلب قابل?توجهی ندارد.
گفتم: به نظر شما هدایت در «بوف کور» چقدر متاثر از تاریخ سیاسی و اجتماعی روزگاری است که در آن به سر می?برده است؟
گفت: ببینید الان خیلی?ها می?گویند که آن پیرمرد خنزر پنزری رضاشاه است، ولی به?نظر من داستانی کاملا خیالی است. نمی?شود نکته?هایی از آن داستان را به اتفاقی در زندگی آن روز ربط داد. یعنی من نمی?توانم «بوف کور» را سمبلیک بدانم. «بوف کور» اولین اثر سوررئالیستی است که درایران منتشر شد، حالا بر شاعرانگی?اش زیاد تکیه نمی?کنم. حتی در ممالک غربی هم زیاد سابقه نداشت. یعنی از یک ذهن بیمار درست شده بود که خیلی هم جالب?توجه بود و خواننده نمی?توانست آن را رها کند. مدام می?خواست ببیند آخرش چه می?شود، ساخته ذهن خود هدایت بود.
گفتم: شما چقدر شخصیت و زندگی هدایت را در «بوف کور» می?بینید.
گفت: هدایت یک آدم عادی نبود. من با او هیچ تماس یا معاشرتی نداشتم ولی از نوشته?هایش می?توان دریافت که همه چیز را به باد تمسخر می?گیرد. با خرافات دشمن است. به شادی?ها هم زیاد روی خوشی نشان نداده است و اغلب بی?اعتنا از کنارشان گذشته است. خیلی از اطرافیانش را جدی نمی?گرفت. مثلا شعری از نیما را برداشته بود و به اصطلاح نقیضه?ای برایش ساخته بود. معلوم می?شود با او سر شوخی داشته و سر?به?سر هم می?گذاشتند. نیما هم در پاسخ به آن نقیضه داستان?واره کوتاهی دارد به نام «فاخته چه گفت؟ ». به هر حال هدایت از زندگی ناراضی بود ولی قلم و داستان?هایش به استثنای «حاجی آقا» واقعا معرکه است. کشش داستان و به اصطلاح پیرنگ?شان قابل?توجه است. می?داند تا کجا آن را ببرد و چه?طور با آن همراهی کند. اینها خیلی زیباست. نامه?هایی هم که از او مانده یأس?آلود است و خلاصه روحیه ناآرامی داشته و از زندگی رنج می?برد.
گفتم: چه لزومی دارد با این یأس و بدبینی مفرطی که در کارهای یک هنرمند می?بینیم تا این اندازه به او بها بدهیم و حتی از او اسطوره بسازیم؟
گفت: من معتقد نیستم که نویسنده حتما باید جامعه را اصلاح کند، یا حتما باید موجود مفیدی برای جامعه باشد. اندیشه هدایت در عین?حال که منفی است والا است. یادتان باشد همه با خواندن «بوف کور» از زندگی متنفر نمی?شوند. در واقع ما باید دردهایی راکه او تشخیص داده درمان کنیم. مثلا «علویه خانم» را که می?خوانید پست?ترین، نابخردترین و وامانده?ترین عضو جامعه را می?بینید و می?فهمید که در جامعه شما چه کسانی زندگی می?کنند. آیا شما به فکر نمی?افتید که اولا خودتان این?طور نباشید ثانیا سعی کنید آنهایی را که این?طور هستند نجات بدهید. ثالثا همین که برابر شما چنین اشخاص وجود دارند، به نظر من آثار او نوعی معالجه است. نوعی دواست، دوای تلخ.
گفتم: ظاهرا هدایت تا حدی تحت?تاثیر نویسندگان و فیلسوفان مغرب?زمین است. کسانی نظیر کافکا و سارتر و کامو... این تاثیر را چطور ارزیابی می?کنید؟
گفت: آنها هم فیلسوفان و نویسندگان تا حدی بدبین بوده?اند ولی این بدبینی تا واقع?بینی پیش می?رود. می?گویند «تعرف الاشیاء به اضدادها»، یعنی چیزها با اضدادشان شناخته می?شوند. اینها مطالبی است که در واقع فلاسفه به آنها فکر می?کنند و اتفاقا درست هم هست. ولی فقط ظاهرشان را می?بینیم.
گفتم: بحث پیرامون آبشخورهای اندیشه هدایت هم می?تواند به نتایج شایان توجهی برسد. البته با صرف نظر از خیام، چون هدایت خیلی تحت?تاثیر خیام بوده اما خیام خیلی بدبین نیست و جالب است که هدایت خیلی به خیام علاقه دارد و حتی رباعیات او را با عنوان «ترانه?های خیام» منتشر می?کند.
گفت: برای هدایت زخم?خورده، خیام مرهم است ولی این دلیل نمی?شود که با او هم?عقیده باشد. هدایت از خیام خوشش می?آید و به دلش می?نشیند خیام شفای دردش است، دردش را تسکین می?دهد. مرهمی بر زخم?هایی است که مثل خوره روح او را آهسته در انزوا می?خورد و می?تراشد.
گفتم: پس این همه بدبینی و یأس مفرط از کجا ریشه می?گیرد.
گفت: بیشتر آدم?هایی که درشعر سیف فرغانی هستند در اعداد بدها به شمار می?روند و او مدام به این و آن می?پرد و ناسزا می?گوید. ذاتش این?طور است که در تمامی زندگی?اش حتی یک آدم خوب پیدا نمی?شود. فرض کنید مسعود سعدسلمان پنج سال اینجا، ده سال آنجا و هفت سال جای دیگری زندانی بوده است و از زندگی جز زنجیر و شکنجه و سیاهچال و بدبختی ندیده است. خب چه بگوید؟!
گفتم: شرایط آدم?هایی مثل سیف که با حمله مغول?ها مواجه شده?اند یا مسعود سعد که بخش اعظم زندگی?اش در زندان?های «دهک»، «نای»، «سو» و «مرنج» گذشته است فرق می?کند. در واقع جامعه شرایط خاصی را به آنها تحمیل کرده بود، نمی?دانم شاید مثلا پیچیدگی?های قرن 19 چنین شرایطی را هم به هدایت تحمیل کرده و به نوعی او را به زندان بزرگ?تری گرفتار کرده بود...
گفت: ببینید مقاومت مردم و نگرش آنها به زندگی و پیرامون خود فرق می?کند. البته من نمی?دانم زندگی چگونه بر هدایت گذشته است یا به قول خودم در شعری که به هوشنگ گلشیری تقدیم کرده?ام «بر او چه رفته است». هدایت آدمی غیرعادی بوده و طبیعتا یک آدم عادی خیلی بهتر از او می?توانست زندگی را تحمل کند. البته با این قدرتی که در اندیشه و نوشتن قلم داشت اگر آدم شادی بود، آثار پرامیدی می?آفرید ولی حالا که این?طور نیست. در واقع صداقت در هر کاری موجب کامیابی است.
گفتم: تاثیر هدایت را بر نویسندگان بعد از خودش چطور ارزیابی می?کنید؟
گفت: بعد از خودش خیلی?ها می?خواستند مثل او بنویسند به خصوص جوان?ترها؛ ولی هیچ?کدام نتوانستند. این همه که می?گویند آثار هدایت تاثیر بد در جامعه می?گذارد دلیلش این است که هیچ?کس به اندازه او جامعه را نفی نکرده. هیچ کدام از رمان?هایی که بعد از هدایت نوشته شده این?طور نبوده. مثلا فرض کنید احمد محمود می?خواسته زندان یا جنگ را بنویسد، بدبختی??ها را بنویسد، اما واقعیت?ها و حقیقت?ها را نوشته است. من تاثیر اندیشه هدایت را در هیچ کدام از آثار نویسندگان نمی?بینم. تازه اگر کسی بخواهد تحت?تاثیر کسی باشد و آن تاثیر همیشه همراهش بماند اثرش بهایی ندارد.
2 اسفند 87
امروز سیمین خانم باز هم به دوران دبیرستان برگشت و دوباره یادی کرد از مه?لقا اردلان، همسر علی اردلان.
گفت: او دوسال از من کوچک?تر بود و من با خواهرش مهوش وزیری هم?کلاسی بودم. مهوش را تا چند سال پیش هم می?دیدم و الان چندسالی است که از او خبری ندارم. مه?لقا را در جاهایی که به اصطلاح جبهه?ملی?ها هستند، می?بینم. الان هم گاهی وقت?ها او را می?بینم.
گفتم: جبهه ملی که در حال?حاضر خیلی فعال نیست.
گفت: اگر مراسم ختمی باشد اعضای جبهه ملی دور هم جمع می?شوند. یا مثلا سالگرد مصدق باشد. همین?روزها هم باید برویم سالگرد مصدق.
10 خرداد 89
به سیمین خانم زنگ زدم.
گفتم: اخیرا کتاب خوبی به دستم رسیده با عنوان «هشتاد و دو نامه [صادق هدایت] به حسن شهید نورایی»، شما خوانده?اید؟
گفت: کی منتشر شده؟
گفتم: دو، سه سال پیش.
گفت: در ایران؟
گفتم: بله، «علم» منتشر کرده.
گفت: پس در دوره خاتمی چاپ شده.
گفتم: بله. مثل «نامه?های صادق هدایت» که محمد بهارلو چاپ کرده.
گفت: اینها کارهای خوبی است. اگر زحمتی نیست بیاورید من هم ببینم. هرچند خودم نمی?توانم بخوانم، ولی اینجا کتابخوان هست، برایم می?خوانند. مثل اینکه کتاب?های دیگر هدایت هم در دوره خاتمی کامل چاپ شده...
گفتم: بله، مثل «بوف?کور» سال 1383 در انتشارات «صادق هدایت» اصفهان در 70هزار نسخه چاپ شده.
گفت: کتاب?های من هم سرنوشت بهتری در دوره خاتمی داشت. مجموعه اشعارم در همین دوره چاپ شد. کتاب «یکی مثل اینکه...» در دوره اول خاتمی مجوز گرفت و چاپ شد.
گفتم: الان وضعیت کتاب?هایتان در ارشاد چطور است؟
گفت: مثل وضعیت کتاب?های دیگران. با کتاب?های بقیه چطور برخورد می?کنند، با کتاب?های من هم همان?طور.
8 آذر 90
صبح به سیمین خانم زنگ زدم. کسل و بی?حوصله بود. سختگیری?های اداره کتاب کاسه صبرش را لبریز کرده.
گفت: الان یک کتاب من نمی?دانم برای بار چندم است که از ارشاد آمده و باز مشروط شده. می?گویند با قوانین و ضوابط نشر مطابقت ندارد.
28 خرداد 93
به سیمین خانم زنگ زدم. حالا دیگر از خانه خیابان زرتشت?شرقی
به ساختمان?های ونک?پارک نقل مکان کرده?اند. علی بهبهانی گوشی را برداشت. گفتم: حال مادر چطور است؟ گفت: حالش اصلا خوب نیست. نسبت به آخرین باری که شما مادر را دیده?اید خیلی ضعیف شده. مشکل حافظه?اش هم حادتر شده. گاهی حتی مرا نمی?شناسد.
بعدازظهر به اتفاق مرتضی بیاتی به خانه سیمین?خانم رفتم. در برج سهند زندگی می?کند. علی?آقا در را به?رویمان باز کرد. سیمین?خانم در اتاقی روی تخت خوابیده بود. البته خواب نبود، اما نه نای حرف زدن داشت، نه نای برخاستن. اولین?بار بود که سیمین?خانم را در این وضعیت می?دیدم. خیلی متاثر شدم. علی?آقا گفت: روز?به?روز ضعیف?تر می?شود. دو کتاب «زندگی چیزی کم دارد» و «سبز و بنفش و نارنجی»، اولی گزیده شعرها و دومی گفت?وگو با سیمین بهبهانی را به علی?آقا دادم. سیمین?خانم کتاب?ها را می??گیرد و نگاهی به جلد آنها می?اندازد. به زحمت می?گوید: من که چیزی نمی?توانم بخوانم. کتاب?ها را به من می?دهد و می?گوید: خودتان برایم بخوانید. مقدمه «سبز و بنفش و نارنجی» را می?خوانم. به شعر «پاییز خسته غمگین!» که می?رسم می?گوید: از خودتان است؟ می?گویم: نه، ?شعر شماست. می?گوید: چقدر زیباست. ادامه می?دهم و به شعر «آشفته?حال و سودایی» می?رسم. باز همان سوال را می?پرسد. می?گویم: نه، شعر خودتان است.
سری تکان می?دهد. بحث می?رود به سمت فراموشی و افسردگی سیمین?خانم.
21 مرداد 93
شب، ساعت ده?و?نیم به علی بهبهانی زنگ زدم. غمگین و گرفته بود. هیچ?وقت اینطور او را ندیده بودم.
گفتم: حال مادر چطور است؟
گفت: متاسفانه تغییری نکرده. نمی?دانید از اندوه مادر چقدر به?هم?ریخته?ام. صبح ساعت هشت می?روم بیمارستان و تا پنج و شش عصر بیمارستان هستم. اصلا نمی?توانم روی پایم بایستم.
و گفت: در همان حالت کما به?سر می?برد. دیروز دکترش می?گفت، حالش بهتر شده، منتها در همان حالت کما بهتر شده، نه اینکه از کما بیرون آمده باشد و گلایه کرد از دست دوستانی که مدام شایعه?پراکنی می?کنند و گفت: تا همین پارسال مشکل خاصی نداشت. ضعیف شده بود اما زمینگیر و ازپاافتاده نشده بود. یاد این شعر سیمین بهبهانی افتادم:
کمی به سحر مانده/ که دلهره می?ریزد در این دل درمانده!
چگونه؟ چه می?دانم! یکی مثلا اینکه / «از آنچه که باید کرد هزار دگر مانده.»
یکی مثلا اینکه «چگونه نگه دارم/ امانت یاران را به چنگ خطر مانده؟»
24 مرداد 93
صبح، ساعت 11 به بیمارستان پارس رفتم. خانم بهبهانی در بخش «آی?سی?یو?جنرال» بستری بود. به «آی?سی?یوجنرال» رفتم. در آن شیشه?ای بود و فقط از داخل باز می?شد. روی در کاغذی چسبانده بودند و نوشته بودند: «خانم سیمین بهبهانی ملاقات?ممنوع می?باشد.» به یکی از پرستارانی که داخل بود اشاره کردم. آمد. در باز شد.
سیمین?خانم روی تختی خوابیده بود و دستگاه?ها سعی می?کردند او را زنده نگه دارند. از پرستار پرسیدم: خانم بهبهانی در کماست؟ گفت: «کما»ی کامل نیست. سیمین?خانم به?شدت تحلیل رفته بود، شده بود پوست و استخوان. هر 20، 30?ثانیه یک?بار صورتش تکانی می?خورد و نفسی می?کشید. نتوانستم بیشتر بمانم. در راه برگشت شعری یادم آمد که در نخستین دیدار از زبان خودش شنیده بودم و در انجمن شعر خواهر فروغ خوانده بود و هنوز زنگ صدایش در گوشم است؛ با همان تلخی و عتاب و خطاب:
«که چی؟ که بمانم دویست?سال به تباهی نظر کنم/ که هی همه?روزم به شب رسد که هی همه?شب را سحر کنم
که هی سحر از پشت شیشه?ها دهن?کجی آفتاب را/ ببینم و با نفرتی غلیظ نگاه به روزی دگر کنم
نبرده به لب چای تلخ را دوباره کلنجار پیچ و موج/ که قصه دیوان بلخ را دوباره مرور از خبر کنم
قفس همه دنیا قفس قفس هوای گریزم به سر زند/ دوباره قبا را به تن کشم دوباره لچک را به سر کنم
کجا؟ به خیابان ناکجا میان فساد و جمود و دود/ که رغم هر بود یا نبود ز دست ستم شکوه سر کنم
اگرچه مرا خوانده?اید باز ولی همه یاران به محنتند/ گذارم?شان در بلای سخت که چی؟ که نشاطی دگر کنم
که چی؟ که پزشکان خوب?تان دوباره مرا چاره?ای کنند/ خطر کنم و جامه?دان به دست دوباره هوای سفر کنم
بیایم و این قلب نو شود بیایم و این چشم بی?غبار/ بیایم و در جمع?تان ز شعر دوباره به پا شور و شر کنم
ولی نه چنان در غبار برف فرو شده?ام تا برون شوم/ گمان نکنم زین بلای ژرف سری به سلامت به در کنم
رفیق قدیمم، عزیز من! به خواب زمستان رهام کنم/ مگر به مدارای غفلتی روان و تن آسوده?تر کنم
اگر به عصب?های خشک من نسیم بهاری گذر کند/ به رویش سبز جوانه?ها بود که تنی بارور کنم...
25 مرداد 93
صبح، در میان کاغذهای باطله که می?خواستم دور بریزم، دست?نوشته?ای از سیمین خانم بهبهانی پیدا کردم. دست?نوشته، تاریخ نداشت اما مربوط می?شد به سه، چهار سال قبل، یعنی زمانی که اولین ویرایش کتاب «سبز و بنفش و نارنجی» را برای اصلاح و اعمال نظر نهایی در اختیار ایشان گذاشته بودم. یادم آمد چند صفحه اول گفت?وگو را که برایش خواندم، گفت: این گفت?وگو اینجا بماند تا بازنویسی کنم.
هفته بعد که به دیدنش رفتم چند صفحه?ای را که نوشته بود، نشانم داد و گفت: خسته شدم آقای مظفری! نتوانستم بیشتر بنویسم. بهتر است شما بخوانید و هرجا نیاز به اصلاح داشت من بگویم و در حاشیه بنویسید. این صفحات هم پیش شما بماند. اما آنچه سیمین خانم نزد من به یادگار گذاشت، پاسخ?هایی است با ماژیک مشکی روی 10 برگ A3 به دو پرسش من که قرار بود جزو نخستین سوال و جواب?های «سبز و بنفش و نارنجی» باشد.
غزل در ادوار شعر فارسی دگرگونی?ها و دگردیسی?هایی را پشت سر گذاشته و با شرایط ادبی هر دوره پیش آمده است. با توجه به این ادوار آیا می?توان واحدی از غزل به دست داد؟
غزل از لحاظ درون?مایه، مسیر بسیار متنوعی را طی کرده است. هر شعر عاشقانه را نمی?توان غزل نامید. با توجه به همین ماهیت تنوع?پذیری غزل و به?طور کلی شعر، به سختی می?توان تعریف جامع و مانعی از آن به دست داد. آنان که می?گویند هنر باید فقط در حیطه مسایل هنری به کار گرفته شود و از مسایل اجتماعی برکنار باشد، سخت در اشتباه?اند. هنر، همان?قدر که به فرد مربوط می?شود، به اجتماع هم وابسته است. و مگر فرد جزیی از جامعه نیست؟ حتی در مورد سیاست هم که یکی از واقعیت?های مهم اجتماع است، مداخله هنر یکی از موثرترین راه?های گشایش است. نیم بیشتر شعرهای مرا همین مسایل اجتماعی بارور می?کند، بی?آنکه از جهت ارزش هنری ذره?ای از درون?گرایی و خوداندیشی کم داشته باشد. زین?العابدین موتمن معتقد است که «آنچه در معنی باعث اطلاق نام غزل بر نوعی از اقسام شعر می?شود، در درجه اول موضوع شعر است نه قالب ظاهری آن، چه اگر قطعه شعری از لحاظ فنی به?صورت غزل و از لحاظ معنی در موضوع دیگری غیر از عشق گفته شود، در حقیقت غزل نیست و باز اگر قطعه نظمی به شرح تمایلات عاشقانه اختصاص یابد و به?صورتی غیر از صورت معمول غزل باشد، درواقع غزل است و ارباب فن چنان شعری را حقا در زمره غزل محسوب می?دارند.» اما به گمان من غزل قالبی است که چنانچه با ذوق و مهارت به کار گرفته شود، می?تواند بسیاری از درون?مایه?ها را در خود بپذیرد. مثلا عشق، خشم، اندوه، گفت?وگو، قصه، پند و اندرز، تشویق و تقدیر و...
مثلا سعدی در مغازلات بسیار زیبای خود غزلی هم با این مطلع دارد:
ای روبهک چرا ننشستی به جای خویش/ با شیر پنجه کردی و دیدی سزای خویش
که اشاره به رویدادی است در لباس تمثیل و غزل دیگری با مطلع: تن آدمی شریف است به جان آدمیت/ نه همین لباس زیباست نشان آدمیت
که یک مساله اخلاقی را یادآور می?شود و حافظ نیز هم. و هیچ?کدام از این شاعران در کار خود ناموفق نبوده?اند. اما اصلا ببینیم که معنای واژه غزل چیست. در کتاب?های لغت آن را به «سخن گفتن از عشق با زنان» تعبیر کرده?اند. این تعبیر از آیین «غزل»، ?در باب عرب، در دوران جاهلیت و بعد از آن پذیرفته بوده است. در دوران استیلای عرب بر ایران نیز ادبیات ایران همان ادب عرب بوده و در قرن سوم و چهارم که زبان فارسی دوباره زنده شد و خصوصا در دوران بزرگ?ترین شاعر ایرانی، فردوسی، ادبیات ایران نیز ویژگی?های خود را بازیافت، درحالی?که بسیاری از قواعد و اوزان شعر عرب را نیز پذیرفت. اما غزل، تقریبا هرچه زمان پیش?تر رفت، آمادگی خود را برای پذیرش درونمایه?های دیگرگون، آشکار ساخت. برخی از شاعران غزلسرا، از همان آغاز، مضامین عاشقانه غزل را طوری گسترده و تعبیرپذیر پروردند که مفاهیم متعددی را می?شد از غزلشان افاده کرد؛ مثلا معشوق می?توانست مظهر هستی?آفرین باشد و می?و مستی، حیرت و اعجاب از دست?یافتن به گوشه?ای از اسرار خلقت و دل آیینه?تمام?نمای چهره نفوس عالم و بسیاری تعبیرهای دیگر که گاه به?صورت قرارداد هم درمی?آمد. اینجا بود که غزل بهترین ظرف برای دربرگرفتن و تجلی عرفان شد. سنایی و عطار و از همه بزرگ?تر مولانا جلال?الدین در به?کارگرفتن غزل برای معرفت و تبلیغ عرفان به توفیق رسیدند.
سعدی ضمن آنکه غزل عاشقانه را به کمال زیبایی رساند، از پرداختن به آنچه در جامعه و اطراف او می?گذشت در همین قالب ظریف و شکننده غافل نماند.
شعر فارسی دو بن?مایه، یعنی دو فرهنگ بنیادین دارد: «قرآن» و «شاهنامه». هیچ یک از شاعران گذشته ما از این دو غافل نمانده?اند. اما حافظ: بگذارید نقلی به مضمون از حافظ?شناس بزرگ، هاشم جاوید کرده باشم. می?گوید: همه شاعران در شعر خود از قرآن و نکات قرآنی بهره برده?اند، اما حافظ قرآن را شعر کرده است.
در واقع او می?خواهد بگوید که حافظ توانسته است علاوه بر انتقال پیام والای قرآن، ظرافت و لطف آن پیام را هم منتقل کند. هرجا که لازم دیده از اشارات زیبا و دقیق آن، مفهومی درخشان و خوش?آهنگ و روح?نواز پرداخته و تقدیم کرده است.
*این یادداشت/گفت?وگوها، در ادامه کتاب?هایی چون «سی روز با نجف»، قرار است به?زودی در قالب کتابی منتشر شود. البته پیش از این، کتاب «سبز و بنفش و نارنجی»، گفت?وگو با سیمین بهبهانی در انتشارات نگاه منتشر شده و به چاپ دوم رسیده است.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
شعری منتشرنشده از سیمین بهبهانی*
هرگز نزیستم با مرگ
هرگز نزیستم با مرگ؛ با زندگی قرارم هست
گیرم که در زمستانم، میعاد با بهارم هست
بر کاکتوس دل بستم سرشار خار و زیبایی
احوالِ لطف و آزارش با خلقِ روزگارم هست
انگار غنچه?یی در من از شعر بوسه می?خواهد
با واژه عشق می?ورزم وقتی قلم به کارم هست
قلب تو می?تپد با من وقتی که مانده?ام تنها
دست تو می?زند بر در وقتی که انتظارم هست
در انتهای تاریکی یک نقطه نور می?بینم
در تنگنای نومیدی جانِ امیدوارم هست
وقتی که خار در پایی?ست، ناخن به کار می?بندم
وقتی که یار غم دارد، آغوشِ غمگسارم هست
گَر گندم است یا سیب است، جز ارمغان چه باید کرد؟
این رسمِ دست?ودل?بازی دیرینه در تبارم هست
شادا، عزیز یارانم، خویشان و غمگسارانم
سرسبز چون بهارانم تا یار در کنارم هست.
اسفند 82
*از مجموعه اشعار سیمین بهبهانی که در انتشارات نگاه منتشر خواهد شد.
برچسب ها:
سیمین بهبهانی
نظرات کاربران
یاسر بيش از 10 سال قبل گفت:
یاد و خاطرهی این بانوی وارسته و آزاداندیش گرامی باد.
آخرین اخبار
- بدون انگلزدايي اقتصاد، جراحي اقتصادي پزشکيان امکانپذير نيست
- سرکار گذاشته شدن سالمندان توسط شهردار بوشهر
- پروژه راهآهن بوشهر- شيراز؛ وعدهها در دوراهي عمل و انتظار
- آقاي رئيس جمهور، به وعده خود براي رفع فيلترينگ عمل کنيد
- مهدي طارمي، پنجرة معرفي استان بوشهر در اروپا
- وفاقشکني نفتيها عليه مديريت استان بوشهر
- از افول ستاره «رصدخانه مهر» جلوگيري کنيم!
- چالش انتصاب استاندار بومي؛ براي توسعه استان بوشهر!
- به ياد سی سال دوران خوش معلمي
- پرواز با اژهاي، پرواز بدون اژهاي
- کمبود امکانات درماني استان بوشهر، مردم را آواره غربت کرده
- در آستانه دولت جديد، هزار آرزوي بر زمين مانده داريم
- طارمي ميخواهد دِين خود را به فوتبال بوشهر ادا کند
- دموکراسي در تصدي مسئوليت
- جوانان نگرانند که صدايشان شنيده نشود و مطالباتشان ناديده گرفته شود
پربیننده ترین
کلیه حقوق این وبگاه متعلق به « نسيم جنوب » است.
بازنشر محتوای این وبگاه تنها با درج عنوان و لینک به منبع مجاز خواهد بود.
طراحی سایت توسط شرکت یکضرب