طراحی سایت
تاريخ انتشار: 30 خرداد 1394 - 08:40
سويه?هاي اجتماعي و سياسي عرفان شريعتي

بازگشت به هبوط در كوير
نه خزيده در خويش و نه بريده از غير

     سوسن?شريعتي: شريعتي در خودسازي انقلابي خود را نه به مثابه يك ماهيت و ذات بلكه ابداع حقيقت مي?داند. خود خالق خويشتن خويش است و خود را ابداع مي?كند. او  الزاما رسيدن به يك حقيقت مشخص نيست، بلكه در محضر پرسش?ها و وضعيت?هاي حدي
قرار گرفتن است
     مهسا اسدالله?نژاد:  دوركهيم از احساس ديني حرف مي?زند و مي?گويد كه اين احساس امري از جنس نيرو و نه ايده?هاست. من زماني كه خودسازي انقلابي و متن عرفان-برابري و آزادي را ديدم، احساس كردم كه اصطلاح احساس عرفاني شريعتي مشخصا به معنايي كه  دوركهيم از احساس ديني ياد مي?كند، نزديك مي?شود

 

محسن آزموده| بدون شك يكي از سويه?هاي اساسي انديشه ايراني كه بسياري از محققان و پژوهشگران ايراني و غربي بدان اذعان كرده?اند و دست بر قضا رقم زننده يكي از درخشان?ترين وجوه فرهنگ ايراني-اسلامي است، عرفان است. البته شايسته است كه درباره عرفان و انديشه عرفاني بزرگاني چون محمد رضا شفيعي كدكني بحث كنند و ما شاگردي. اما تا جايي كه بحث كنوني مطرح مي?شود، مي?توانيم به اين نكته اساسي اشاره كنيم كه تفكر عرفاني فراسوي باورهاي كليشه?اي كه درباره آن شكل گرفته، مثل اينكه به انزوا و عزلت?گزيني سوق مي?دهد، دست بر قضا در همين تاريخ ما سويه?ها و جنبه?هاي كاركردي و اجتماعي-سياسي اساسي مهمي داشته است، حتي اگر نخواهيم صرفا به اسامي بزرگاني چون مولوي و حافظ و شيخ محمود شبستري بسنده كنيم، نبايد فراموش كنيم كه در قرن?هاي هشتم و نهم هجري قمري خانقاه?هاي عارفان از مهم?ترين پناهگاه?هاي اقوام اجتماعي جامعه?اي دستخوش تشتت و ويران بودند، تا جايي كه برآمدگاه سلسله صفويه از دل همين پايگاه را نمي?توان ناديده انگاشت. علي شريعتي البته از صفويه چندان دل خوشي نداشت و به اقتفاي برخي روشنفكران مشروطه خواه به رويكرد مذهبي ايشان نقد داشت و از تفكيك تشيع علوي و تشيع صفوي سخن مي?گفت. جالب اما آنجاست كه شريعتي اهل مزينان و برآمده از خراسان، خود سخت دل بسته عرفان بود و بخش مهمي از آثارش تحت عنوان كويريات در اين مقوله جاي مي?گيرد. حالا نيز در سي و هشتمين سالمرگ او بنياد شريعتي نشستي برگزار كرده با موضوع ديدگاه شريعتي درباره عرفان. در اين نشست احسان شريعتي و برخي پژوهشگران جوان سويه?هاي گوناگون نگرش عرفاني شريعتي را به بحث مي?گذارند و جنبه?هاي گوناگون آن را بر مي?رسند. لازم به تاكيد است كه از آنچه تا همين جا آمد مشخص مي?شود كه عرفان معناهاي گوناگوني دارد و قطعا بايد ميان عرفان اصيل اسلامي كه نماينده?اش بزرگاني چون مولوي و حافظ و بايزيد بسطامي هستند با  آنچه برخي «تصوف و صوفي گري» مي?خوانند، تمايز گذاشت. در صفحات ويژه سالگرد دكتر شريعتي نخست در مطالبي مجزا مطالب ارايه شده در اين جلسه از نظر مي?گذرد و در ادامه نيز پرسش و پاسخ?هايي كه در اين نشست بيان شده و پاسخ سخنران?ها ارايه مي?شود: لازم به توضيح است مطلب ارايه شده توسط آقاي محمدلطيف عباس?پناه به دليل حجم زياد به رغم لطف ايشان در ارسال آن در اين پرونده مورد استفاده قرار نگرفت و ان?شاء... در فرصت مقتضي ارايه  مي?شود.
    
در آغاز بحث آقاي رضايي: اصطلاح كوير يك اصطلاح عرفاني است و جنبه جغرافيايي?اش مهم نيست، بلكه براي كسي كه به هبوط مي?رسد، دنيا برايش كويري مي?شود كه به قول شريعتي بايد غسل شهادت كند تا بتواند در آن آبادي بسازد و بهشت را روي اين زمين ايجاد كند. بنابراين هم يك عارف و هم يك صوفي به يك تجربه دروني دست مي?يابند. هم مولوي به اين تجربه دست مي?يابد، هم ديگر بزرگان. تفاوت در اينجاست كه اينها تا عشق پيش مي?روند، از عشق است كه صوفي سرگرم معشوق مي?شود اما عارف مومن به جامعه باز مي?گردد و با سه بت زر و زور و تزوير مبارزه مي?كند. بنابراين اگر به چيستي عرفان نپردازيم، ممكن است بحث مان ناقص باقي بماند.
عارف با استدلال سر و كار ندارد
كبوتر ارشدي از ديگر پرسشگران اين نشست بود كه در صورت?بندي بحث خود گفت: در اين نشست با سه رويكرد فلسفي (احسان شريعتي)، ادبي و اجتماعي- سياسي مواجه بوديم. خانم سوري ما را در فهم استدلالي خودشان شراكت ندادند، يعني نتيجه?گيري?هايي صورت دادند كه براي ما مغفول مانده بود. از خانم اسداللهي نژاد هم سوالي داشتم. عرفان سابقه طولاني در جغرافياي فكري و فرهنگي و عاطفي ما دارد و كارهاي تحقيقي بسيار دقيقي در اين زمينه صورت گرفته است. ما نمي?توانيم به اين سابقه بي?توجه باشيم. وقتي از عرفان حرف مي?زنيم، عارف به صرف شهود مومن به معشوق است، يعني با استدلال سر و كار ندارد. وقتي بخواهيم اين عرفان را به حوزه اجتماعيات بياوريم بايد تبيين درستي ارايه دهيم كه چطور اين مومن دريافت باطني را به سطح اجتماع مي?آورد و از تجربه شهودي به مثلث عرفان-برابري-آزادي مي?رسد. بحث ادبي هم كه فرصت ديگري را مي?طلبد.
روش?شناسي و محتواي عرفان شريعتي چيست؟
قاسمي: پرسش من ناظر به بحث خانم سوري است. وقتي از عرفان سخن مي?گوييم، گويي آن را غايت گرفته?ايم و گويي پس از عرفان راه و در و حقيقتي وجود ندارد. حتي تجلي عرفان شريعتي در معبد در نظر گرفته مي?شود. تا معبد تنها دوسوم هبوط رخ داده است، اما بعد از معبد مقاله نوروز را داريم كه تحول آفرينش است، بعد منظومه سرود آفرينش است و در نهايت انسان خداگونه?اي در تبعيد را و مشخص نيست كه كساني كه از عرفان شريعتي سخن مي?گويند، تكليف?شان در برابر اين سه مقاله كه به نظر نمي?آيد شريعتي آنها را گتره?اي پشت سر هم چاپ كرده باشد، چه مي?گويند. قطعا شريعتي اين چينش را با دقت صورت داده است. زماني كه شريعتي از تضاد غريزه و عقل و تضاد عقل و عشق عبور مي?كند و به وادي حيرت مي?رسد، از وادي حيرت عبور مي?كند تا به حقيقت واصل شود. در صحبت?ها مشخص نمي?شود كه محتواي اين تجربه عرفاني چيست. در عرفان ارتباط و اتصال انسان با ذات است. در تلقي پان تئيستي بوديسم اين ذات كل آفرينش است. اما در تلقي ما خدا شخص وار است و فرديت دارد و بنابراين تجربه انسان با هستي ذات خداوند را نشان مي?دهد كه انسان در مواجهه با آن از خودش فراروي مي?كند و اين فراروي طولي نيست، بلكه عمودي و استعلايي است. در حالي كه در تبيين خانم سوري عرفان شريعتي سه ضلع دارد و براي اينكه به وحدت وجود منتهي نشود، اين ميانجي خلق معرفي مي?شود. در نهايت اين سوال پيش مي?آيد كساني كه اين سه ضلع را تعريف كرده?اند و تا اوج فدا هم پيش رفته?اند، چه تفاوتي با شريعتي دارند؟ كساني كه با مبارزات پيش از انقلاب آشنايي دارند مي?دانند كه در جريان يكي از گروه?هاي سياسي كودتايي رخ داد و تلقي در سال ١٣٥٤ اين بود كه به خاطر كمبود عرفان و فقر عرفاني اين بحران ايجاد شده است و از شريعتي خواستند كه اندكي وجه عرفاني اين ايدئولوژي را غني بكند تا بتواند با بازآرايي به صحنه اجتماعي بيايد. همچنين جريانات اگزيستانس اين رابطه من با ديگري مطرح مي?كنند. بنابراين بايد مشخص شود كه در عرفان شريعتي اولا متعلق تجربه عرفاني كيست و ثانيا شريعتي با چه روشي به اين حقيقت واصل مي?شود. زيرا اگر عرفان در مرتبه نظري باشد، ?همين مي?شود كه عرفايي چون عطار و ابوالقاسم قشيري و... ذكر كرده?اند. اما عرفاني كه بخواهد مايه صيقل زدن وجود براي رسيدن به حقيقت باشد، بايد از ساحت نظري به ساحت عملي وارد شود. در ساحت عملي حتما بايد با مكانيزم سلوك كه خود مراتبي دارد، همراه شود. بنابراين اولا گرايش و متعلق اين جهان?نگري و ثانيا روش نيل به اين متعلق بايد مشخص شود. در ضمن بايد مبنا مشخص شود. در بحث?هاي فعلي ميان رويكرد خرد انتقادي، ماركسيسم، مكتب فرانكفورت و جريانات مبارزه سياسي تفاوتي قايل نشده است. آنچه عرفان را به?طور اخص از حيث معرفتي و روش شناختي از ديگر رويكردهاي معرفتي مجزا مي?كند، پايه معرفتي آن است. عرفا تفسير تازه?اي از معرفت داشتند و معرفت را در كانون رويكرد خود مي?گذاشتند. اين كانون معرفتي اما عقل شمارشگر و خرد انتقادي و پراكسيس و كنش اجتماعي نيست. بنابراين بايد وجوه اين كنش معرفتي مشخص شود. البته شريعتي اشاراتي به اين پايه معرفتي در قالب مفاهيمي چون صوفيا و لوگوس و... كرده است، اما هنوز با دقت مشخص نيست. اگر اين مباني مشخص نشود، از چه گوارا، تا كساني كه ديدگاه?هاي بوديستي دارند، با شريعتي مشابه مي?شوند. نكته ديگر اينكه شريعتي در انتهاي كوير سه گانه مذهب-عرفان-هنر را معرفي مي?كند. در آن جا مي?گويد هنر دريچه است، عرفان تجلي دغدغه?هاي وجودي انساني است كه مي?خواهد به ذات متصل شود و مذهب دري است. بنابراين در كويريات بعد از معبد و شك انگاري و عدم يقين و... شريعتي از تحول آفرينش كيهان مي?خواهد به كدشكني ميوه ممنوع بر?سد كه به خداگونه?اي در تبعيد مي?رسد. او مي?گويد اگر مي?خواهي از اين وادي رها شوي، راهش نه هنر است كه دريچه?اي باز مي?كند، نه عرفان است كه صرفا وجود به احساس?هاي خاص بدل شود، بلكه بايد دري باز شود و اين در را مذهب مي?خواند. بعد در عرفان، برابري و آزادي مي?گويد تجلي اين سه دغدغه انسان حضرت علي (ع) است. اگر حضرت علي (ع) نمونه تمام عيار اين ديدگاه است، بايد شاخص?ها مشخص شود. اگر اين شاخص?ها مشخص نشود شريعتي مشابه به كي?يركه?گور يا اونامونو و كازانتزاكيس و هرمان هسه مي?شود، در حالي كه محتواي تجربه عرفاني و متدولوژي او متفاوت است. بنابراين نوع عرفان شريعتي به لحاظ محتوايي و متدولوژيك متفاوت از اين افراد است و اگر اين تفاوت?ها مشخص نشود، نوعي همپوشاني ظاهري پيدا مي?شود.
سوسن شريعتي: تجربه ديني شريعتي ابداع مدام خويشتن است
سوسن شريعتي از ديگر پرسشگران اين نشست بود كه ديدگاه?هاي خود را به اين شرح بيان كرد: من ربطي ميان صحبت آقاي قاسمي و صحبت خانم مهسا پيدا كرده?ام كه گوشزد كردن آن مهم است. آقاي قاسمي عرفان را تنها يكي از پيش?شرط?ها براي خودسازي انقلابي ياد كردند، يعني يكي از آخرين متون شريعتي خودسازي انقلابي در سال ١٣٥٤ براي مجاهديني نوشته شده كه دستخوش بحران ايدئولوژيك شده?اند و در نتيجه انشعابي در آنها شكل گرفته است. بنابراين اينجاست كه شريعتي متوجه مي?شود كه اين ايدئولوژي كه بعدها به برساختن و طراحي آن متهم مي?شود، نوعي از آگاهي سياه و سفيدي است و تنها معطوف به عمل است و دغدغه?اش تنها مفيد بودن است. خود شريعتي در خودسازي انقلابي و در مقاله ايدئولوژي به اين خطري كه متوجه ايدئولوژي است متوجه مي?شود و مي?گويد ايدئولوژي?اي كه صرفا معطوف به عمل است، مشكل دارد. به همين خاطر در خودسازي انقلابي سه?گانه مبارزه اجتماعي-كار- نيايش را مي?سازد. عرفان شريعتي چنان كه مهسا گفت، عرفاني است كه به آشتي با جهان فرا نمي?خواند بلكه با تنش تعريف مي?شود و به جنگ مي?رود. بنابراين در اين تعريف مومن و فرد عارف موجودي پر تنش است. البته منظور از پر تنش پر تناقض نيست، بلكه ايمان به مثابه تنش تعريفي است كه كي?يركه?گور از ايمان دارد و ايمان را جست?وجوي قطعيت و نه خود قطعيت مي?داند و بنابراين همواره دستخوش قبض و بسط، كسوف و خسوف و... است. البته درباره قبض و بسط شريعتي معمولا به كوير ارجاع داده مي?شود، ?در حالي كه بحث كويريات محدود به كوير نيست. البته هبوط و گفت?وگوهاي تنهايي بخش?هاي مسلم كويريات هستند، اما ?اي?بسا بسياري از اسلاميات شريعتي، جزو كويريات او محسوب مي?شوند. مثلا حج كاملا كويري است. اگر بگوييم «كويري» نوعي از آگاهي مرزي است، مي?بينيم كه بسياري از تعابير و جملات حج ذيل آن قرار مي?گيرد. او در تجربه حج مي?گويد قرب هست، نيل نيست، الي?الله هست، في?الله نيست و... يا حتي دقيق?تر مي?گويد در دو حج (عمره و تمتع) در مرحله اول ايمان مومن رو به قبله حركت مي?كند اما از مرحله?اي به بعد قبله در قفا نهادن است، يعني در تجربه حج تجربه ديني از جايي پشت به قبله ادامه پيدا مي?كند، يعني فراتر از دين همچون يك چارچوب مشخص تاريخي مي?رود. يعني ايمان نه تنها بر اساس تنش تعريف مي?شود، بلكه با پشت سر گذاشتن قبله فراتر مي?رود. به اين معنا عرفان شريعتي فراتر از تعلق به دين تاريخي است. او در مقام ابراهيم مي?گويد تو معمار كعبه ايمان خويش باشد. به چه معنا تجربه ديني قبله در قفا نهادن است؟ تجربه ديني در نگاه شريعتي كاملا سلسله?مراتبي است، به همين دليل آگاهي نيز سلسله مراتبي است. او مي?گويد اين آگاهي مثل خوردن ميوه ممنوع است. او مي?گويد كوير از جنس خوردن ميوه ممنوع است و آن را به همه?كس توصيه نمي?كنم، به خصوص در جامعه?اي كه خوردن ميوه?هاي مجاز ممنوع است، ?توصيه به خوردن ميوه ممنوع غلط است. منظور او اين است كه ما هبوط كرده?ايم و به برهوت كوير پرتاب شده?ايم. من نمي?خواهم بگويم كه خوردن ميوه ممنوعه تجربه گسست از امر قدسي است، بلكه تجربه آن چيزي است كه مهسا به درستي اشاره كرد و اتفاقا هدف من اين است كه بگويم دنياهاي شريعتي تا چه اندازه هم?پوشاني دارد. او در خودسازي انقلابي خود را نه به مثابه يك ماهيت و ذات بلكه ابداع حقيقت خويش است. خود خالق خويشتن خويش است و خود را ابداع مي?كند. بنابراين اگر تجربه ديني شريعتي ابداع مدام خويشتن است يا رابطه?اي پرتنش و مدام با امر قدسي، در نتيجه عرفان شريعتي الزاما رسيدن به يك حقيقت مشخص نيست، بلكه در محضر پرسش?ها و وضعيت?هاي حدي قرار گرفتن است. البته بحث?هاي متفاوتي درباره نوع عرفان (خراساني يا عراقي) در مي?گيرد و... به خصوص الان كه نوعي از عرفان?گرايي به هدف رها كردن شريعت متداول شده است. اما اگر اين تعاريف كلاسيك را كنار بگذاريم، لازم نيست كه از الگوي اين عرفان صحبت كنيم. براي من جالب بود كه جوهره اصلي بحث خانم سوري اين بود كه در عرفان شريعتي بايد مشخص شود كه موقعيت ديگري چيست و اين ديگري جزو تجربه عرفاني است و نبايد حذف شود. خود شريعتي مي?گويد نه خزيده در خويش و نه بريده از غير. خانم مهسا نيز به درستي اشاره كرد كه تجربه ايمان پرتنش است و در نتيجه مدام دست?اندركار خلق دوباره خويش است. به همين دليل اگر اين خودسازي انقلابي كه براي مجاهد ساخته شده را از يك سو و كويرياتي كه براي كسي كه در خانه نشسته و عزلت گزيده از سوي ديگر را با هم جمع كنيم، شاهديم كه اين مباحث به هم ربط پيدا مي?كند. بنابراين اگر قرار است كه تجربه ديني (نيايش) تجربه?اي پر تنش باشد و تجربه?اي از مجاهدي باشد كه همين جا و هم?اكنون عمل مي?كند و در نتيجه?اي بسا تغيير سياسي هم خواهد آورد، قرار نبود كه ٣٥ سال بعد بگوييم كه شريعتي وقتي از ايدئولوژي صحبت مي?كند، ?منظورش يك موجودي كه حساب و كتاب مي?كند و صرفا معطوف به عمل است نيست و وقتي شريعتي از بازگشت به خويشتن سخن مي?گويد، يك خويشتني است كه پس از عصيان عليه خويشتن كه هبوط كلا عصيان عليه خويشتن است، برمي?خيزد و در نتيجه هبوط يك هويت?گرايي نيست كه از آن بنيادگرايي استخراج شود. از آنجا كه ما اين دنياها را در كنار هم نخوانده?ايم و نفهميده?ايم، در نتيجه برخي فكر مي?كنند كه براي احيا (ريكاوري) به شريعتي مراجعه مي?كنيم و مي?خواهيم يك چيز لايت و خنثي ارايه كنيم. اين در حالي است كه كوير در زمان انتشار به صورت نوشته?هاي كسي كه بريده و حوصله?اش سر رفته فهميده شد و در خلوت خودش اينها را فهميده است. در حالي كه اين دنياها اينچنين روبه?روي هم قرار ندارند كه ما مجبور به انتخاب شويم. اين دنياها در امتداد هم هستند و خود شريعتي بهتر از هر كسي به اين موضوع اشاره مي?كند. از او مي?گويند چطور مي?شود كسي هم شهادت را بگويد و هم كوير را بنويسد؟ دكتر مي?گويد براي اينكه به شهادت نايل شوي، بايد از كوير بگذري. بنابراين از متن شريعتي الزاما مجاهدي كه به حقيقت?هاي سفيد و سياه يك?بار براي هميشه معتقد است، ?استخراج نمي?شود، و اتفاقا چون تجربه تنش در او زنده است، تن به شهادت نيز مي?دهد.
از دوركهيم تا شريعتي
يكي ديگر از حاضران جلسه گفت كه بايد ميان احساس عرفاني و احساس ديني تمايز گذاشت. وي گفت: براي اميل دوركهيم احساس ديني وجه مناسكي دارد و براي تثبيت جامعه از وجه مناسكي دين صحبت مي?كند كه برايش خيلي پررنگ است. در حالي كه احساس عرفاني چنين ويژگي ندارد. بحث بعدي موضوع غيبت است. ما در غيب با فقدان مواجهيم و در اين حالت براي اينكه بتوانيم احساس عرفاني را در نظم نمادين اجتماعي قرار دهيم، بايد فرآيندهايي توضيح داده شود. بايد اين فرآيندها مشخص شود و ما بيش از حد به عرفان پناه ببريم.  از ديگر انتقادات مورد بحث كه بيشتر ناظر به بحث احسان شريعتي بود، ?آن بود كه مقاربت?ها و مماثلت?ها ميان انديشه اگزيستانس و عرفان شريعتي يك تفاوت اساسي نيز دارند و آن اين است كه در انديشه اگزيستانس مفاهيم و مضامين در بستر يك سنت فلسفي به روش فلسفي (انتقادي) صورت?بندي مي?شوند، يعني مفاهيم عقلانيت فلسفي را نيز به همراه دارند كه در ضمن آن عقلانيت قابل نقد يا دفاع هستند، اما اين مضامين در متن شريعتي به چنين سنجشي دچار نشده?اند و به همين خاطر شايد نتوان كوير شريعتي را با بياباني كه نيچه از آن سخن مي?گويد مقايسه كرد. به عبارت ديگر ما در فقدان آن پشتوانه نظري مي?توانيم هر تاويلي از كويريات به مثابه متني براي بيان تجربه زيسته يا ابزاري براي كنشگري عرفاني يا... داشته باشيم.
شريعتي متفاوت از چه گوارا
نرگس سوري در پاسخ به انتقادات مربوط به خودش گفت: من در بحث خودم به متن شريعتي نيز ارجاع دادم، يعني اولا در بيان نقدهاي شريعتي به عرفان سنتي به اسلام?شناسي ارجاع دادم و ثانيا جايي كه به پيوند عرفان و مساله رهايي?بخش اشاره كردم، مشخصا به متن خودسازي انقلابي متكي بودم. ضمن آنكه به جاي ارجاع و احضار ساير متفكران عمدتا به دنبال اين بودم كه تناقض انديشه شريعتي را از انديشه خودش بيرون بكشم وگرنه مي?شد مثلا بحث شريعتي را با بحث بنيامين كه بسيار مشابهت دارد، مقايسه كرد. وي در ادامه به بحث ديگري در انديشه شريعتي پرداخت و گفت: شريعتي به?طور مشخص در اسلام?شناسي مفاهيم ناس و?الله را در كنار هم قرار مي?دهد و اين وجه تمايز مشخص شريعتي با ماركسيستي است كه به تعبيري از مفهوم خلق استفاده مي?كند. اين قرابت و هم?سويي مفهوم خلق و ناس با خداوند در انديشه شريعتي بسيار مهم و قابل استخراج از بحث اوست. يعني ما از يك سو رابطه عارف-ديگري را داريم و از سوي ديگر شاهديم كه اين ديگري در بر هم كنش با خداست. بنابراين به نظر من اين نكته?اي است كه شريعتي را مي?توان از ساير مبارزاني چون چه گوارا متمايز كرد.   مهسا اسدالله?نژاد در پاسخ به انتقادات گفت: اولا بايد مشخص شود كه مواجهه با شريعتي چگونه است؟ پيش از آن البته مشخص شود كه اصولا چه مواجهه?اي با انديشه داريم. مي?توان شريعتي را شرح داد يا وجوهي از انديشه او را متمايز كرد، اما وقتي مي?خواهيم با شريعتي فكر كنيم و مفهوم?سازي كنيم، از طريق شرح نمي?توان كاري كرد. با تفكر زماني مي?توان مفهوم?سازي كرد كه با آن درگير شد و به آن اداي سهم كرد و در تفكر مشاركت كرد. (contribute) در مشاركت ناگزير از انداختن وجوهي از انديشه هستيم و اين خصلت تفكر است. زماني كه از احساس عرفاني در شريعتي صحبت مي?كردم، كاري به وجوه ديگر عرفان از ديد او نداشتم و صرفا به وجهي كه اشاره شد، پرداختم، زيرا مي?خواستم درباره عرفاني كه با پروژه اجتماعي-سياسي رابطه دارد، بحث كنم و نشان دهم كه عرفان شريعتي صرفا براي همه جامعه است. دوركهيم در سخنراني آخرش بعد از صور، با احساس ديني كار دارد و مي?گويد كه هنوز عنصري در جهان مدرن هست كه جهان را به حركت وا مي?دارد و نويد?دهنده اخلاق آينده است و مي?تواند در جهان به ظاهر بدون آرمان ما، آرمان?زا باشد. دوركهيم از احساس ديني حرف مي?زند و مي?گويد اين احساس امري از جنس نيرو و نه ايده?هاست. من زماني كه خودسازي انقلابي و متن عرفان-برابري و آزادي را ديدم، احساس كردم كه اصطلاح احساس عرفاني شريعتي مشخصا به معنايي كه دوركهيم از احساس ديني ياد مي?كند، نزديك مي?شود. اما در مورد عنصر اساسي عرفاني مي?توان به تعبير بديويي از بر هم زدن امور ياد كرد. اين همان رخداد يا فيضي است كه شريعتي نيز از آن به عنوان غيب ياد مي?كند، امري كه نيست براي تغيير آنچه هست. بنابراين عرفان سياسي را مي?توان نوعي موتور متحركه و نيرويي تازه را به ميدان آوردن خواند.

برچسب ها:
شریعتی

نظرات کاربران
ارسال نظر

نام:

ايميل:

وب سايت:

نظر شما: