مي?دانم اگر بخواهم داستاني بنويسم كه در تبريز يا شهر?هاي ديگر بگذرد مطمئن باشيد با همين ديدگاه جنوبي مي?نويسم. در مكتب ادبيات جنوب، زندگي خاصي در جريان است و روايت همين زندگي، آن چيزي است كه فقط در جغرافياي جنوب اتفاق مي?افتد. قسمت اعظم وجود ما را دريا، خشكسالي و يك تاريخ مبهم تسخير كرده...
پيش از آنكه مجموعه داستان «غريبه در بخار نمك» را منتشر كنيد، فعاليت دنباله?دار نمايشي و تجربه?هايي در حوزه هنرهاي تجسمي داشتيد، چه شد كه در آن زمان بيشتر به ادبيات نزديك شديد؟
من هيچ?گاه از ادبيات دور نبوده?ام، از همان نوجواني علاقه به مطالعه و پژوهش در امر باورهاي مردمي و فولكلوريك داشتم و در زمينه ادبيات هم فعال بودم. در نتيجه نخستين داستانم را در 18سالگي در مجله فردوسي آن زمان چاپ كردم كه براي جواني به سن و سال من باوركردني نبود، ولي اين اتفاق افتاد. در زمينه ادبيات و هنر سليقه?هاي قديمي مرا قانع نمي?كرد؛ هميشه دنبال كشف شكل جديدي از نگاه كردن بودم و از ديدگاه?هاي تعليمي و خسته?كننده فرارمي?كردم. عقيده داشتم كه هنر و ادبيات مدام بايد متحول شود. به شالوده شكني عقيده داشتم و پيش خودم مي?گفتم با تكنيك نو بايد مرزها و موانع دست و پاگير را شكست. در دهه چهل كه واژه «آوانگارد» وارد جهان روشنفكري گرديد، چه در امر ادبيات، سينما، تئاتر و ساير هنرها، من ذوق زده و خيلي جدي به اين واژه فكرمي?كردم و پيرامون آن مطالعه داشتم؛ براي همين بود، كه در 16 سالگي، رمان«بوف كور» هدايت و «در انتظار گودو» ي ساموئل بكت مرا سحر كرد. اينها نخستين آموزه?هاي آن دوران جواني بود كه علاقه من را به هنر و ادبيات دوچندان مي?كرد.
درباره همين رابطه با ادبيات... چقدر به عنوان يك نويسنده جنوبي و بوشهري تعريف مي?شويد؟ به?ويژه ?كه حضور زادگاه?تان در آثار شماابعاد گوناگوني دارد.
راستش نمي?دانم چقدر در اين زمينه تعريف شده?ام، اما مي?دانم اگر بخواهم داستاني بنويسم كه در تبريز يا شهر?هاي ديگر بگذرد مطمئن باشيد با همين ديدگاه جنوبي مي?نويسم. در مكتب ادبيات جنوب، زندگي خاصي در جريان است و روايت همين زندگي، آن چيزي است كه فقط در جغرافياي جنوب اتفاق مي?افتد. قسمت اعظم وجود ما را دريا، خشكسالي و يك تاريخ مبهم تسخير كرده. آنچه از دريا به ما مي?رسد نوعي روايت خاص است. حتی از ديدگاه سياسي هم اگر بخواهيد به قضيه درست نگاه كنيد در مي?يابيد كه در دوران گذشته اغلب بنادر ما مستعمره بوده?اند. همين استعمار يك زبان مبهم به ما داده كه نسل به نسل و سينه به سينه نقل شده?اند. شما اگر به اين روايت?ها توجه كنيد مي?بينید كه سرشار از داستان?هايي است كه در عمق مي?گذرند؛ و همين?كه مي?خواهيد به سراغشان برويد جادو در درونشان به راه مي?افتد. جنوبي كه در تاريخ گذشته و حتی معاصر، پيرامون نفت و گاز چرخيده و دريا دخالت داشته در ارتباط ملل با ما، معلوم است كه هم زبان و هم رفتار ما تحت چنين شرايطي شكل مخصوصي به خود مي?گيرند؛ و در تمام اشكال اجتماعي ترس و اضطراب حضور دارند. كساني كه به مكتب ادبيات جنوب اشراف دارند مي?دانند كه روايت?ها كمتر در سطح مي?گذرد. بيشتر روايت?هايي كه در جنوب جريان دارند، در عمق شكل گرفته?اند. وقتي روايت?ها عميق مي?شوند به پيچيدگي مي?رسند. اين پيچيدگي حاصل آموزه?هاي نظري ادبيات معاصر نيست، بل ريشه در تنفس دريا و جغرافياي تفتيده دارد. نويسندگان جهان در جغرافياي مخصوص به خود مي?نويسند و مكان و زبان مي?تواند شناسنامه اصلي چنين جغرافيايي باشد. ما به روايت?هاي دريايي و خشكي (روستايي) خود؛ كه سرشار از متل?ها، افسانه?ها و اسطوره?هاست جهت مي?بخشيم تا هم مكان را خاص كنيم و هم? زبان و زمان هم در ذهن ما ساخته مي?شود. مكان و زبان ما ضرباهنگ دارند؛ و زماني ايجاد جذابيت مي?كنند كه ما ريشه?هاي زيبايي?شناسانه?شان را در موسيقي فولكلوريك كشف مي?كنيم. اينها همه برآمده از جادويي ناشناخته است و اگر در آثار من (چه جنوب و چه غيرجنوبي) شاخصه?هايي وجود دارند كه از درون به اصالت جغرافيايي نزديك مي?شوند، حاصل همين تفكر است.
اين طور به نظر مي?رسد كه در سير تاريخي كتاب?هاي شماهرچه جلوتر مي?آييم عناصر اقليمي حضور پنهان?تري به خود مي?گيرند و بيشتر زيربناي ساختمان اثر مي?شوند تا اينكه روبنا باشند. در آخرين اثرتان، رمان «حلزون?هاي پسر»، كه پس از چند ماه به چاپ دوم رسيد، اينگونه نيست؟
اين «پنهاني» كه شما به آن اشاره مي?كنيد، زودتر از چيزهاي ديگر عيان مي?شود و اين لذت بخش است. فراموش نكنيم كه در تمام كارهايي كه من انجام داده?ام، اغلب، عناصر اقليمي پنهان?اند، و همين ديده نشدن به داستان زيبايي خاصي مي?بخشد و مدام خواننده را مجبورمي?كند دنبالش بگردد. به نظر من عناصري كه زود ديده مي?شوند، كمتر مي?توانند داستان را احيا كنند. عناصر بومي يا اقليمي چون رازناك هستند نبايد در دسترس باشند. به همين دليل است كه علاقه دارم فونداسيون داستان?هایم بر چنين عناصري بنا شوند. همانطور كه مردم بومي براي نخستين?بار خيلي چيزها را خلق كرده?اند كه در پيوند با ادبيات ديارگرا هميشه مطرح هست و ديده مي?شود، ما نيز بايد در اين زمينه خطير خالق دوم باشيم؛ يعني آن چيزي را خلق كنيم كه خيانت كند به قصه?ها و افسانه?هاي بومي؛ تا سويه?هاي مدرن بتواند مدام داستان را نو كند. فايده?اش چيست كه ما عين آن افسانه?ها يا باورها را عينا در نقل داستان جا دهيم بي?آنكه از خودمان خلاقيتي نشان داده باشيم. نويسنده?هاي بومي?گرا، كه صرفا متكي به عناصر بومي?اند و سعي دارند آن عناصر زودتر از داستان ديده شوند، هم به خود ضربه مي?زنند و هم به عناصر اقليمي. مگر در جنوب چقدر باورهاي مردمي و قصه?هاي اقليمي وجود دارد ؟ اگر قرار باشد نعل به نعل همان?هايي كه پيش?تر، مردم به درستي روايت كرده?اند را بار ديگر روايت كنيم، فايده?اي به داستان وارد نكرده?ايم. در نتيجه داشت?هاي نويسنده ته مي?كشد، چرا كه نويسنده بدون خلاقيت از آنها تغذيه كرده و آنچنان عادت مي?كند تا وقتي كه درمي?يابد ديگر تمام شده است و حرفي براي گفتن ندارد. من عقيده دارم براي حفظ و صيانت از ارزش?هاي اصيل عناصر اقليمي بايد به اصل روايت?هاي بومي خيانت كرد، اگر چنين نكنيم داستان ما متوقف مي?شود و ما حرف تازه?تري نزده ايم؛ چون فقط به عنوان نويسنده?اي «كپي?كار» از داستان?هاي بومي و باورهاي سنتي سوءاستفاده كرده?ايم.
در «حلزون?هاي پسر» هيچ اشاره مستقيمي به جنوب نمي?كنيد اما درام كتاب خيلي وابسته است به همان شهر تفتيده?اي كه روايت مي?شود. يك جاي بي?نشان اما پر از هويت. به نظر چرايي سنت خشن «رقص دشنه?ها» بيشتر از هر چيزي به محل روايت برمي?گردد و آن شهرخودش موضوع روايت است. به نظرم از اين نگاه روايت?هاي زيادي نداريم.
درست است، ولي فراموش نكنيم كه مكان، زمان و زبان، خود به خود آنقدر رشدمي?كنند كه معناي تازه?اي را از درام بيرون مي?كشند. اين معناي تازه جغرافياي تازه?اي را روبه?روي ما مي?گستراند و همان عناصر اقليمي پنهان، سازنده چنين شهري است. من نمي?توانستم در اين رمان مستقيما به مكان خاصي اشاره كنم كه در دسترس باشد. اگر چنين مي?كردم، آن داستان رمزآلود پيدا نمي?شد. كساني كه اين رمان را خوانده?اند با من تماس مي?گرفتند و مي?گفتند كه ما در اين كتاب دنبال يافتن شهري گم شده بوديم، و آن را پيدانمي?كرديم، يا گاهي كه به نشانه?هايي مي?رسيدم كه هويت داشتند، يك شهر مخصوص در ما زنده مي?شد كه بر پايه حدس و گمان ما را مي?رساند به يك جغرافياي نيمه تاريك. اما همين كه مي?خواستيم با همين جغرافيا همذات?پنداري كنيم، مانند ماهي، از دستمان مي?لغزيد و يك جغرافياي تازه?تري جلومان سبز مي?شد! هر كس به تناسب داشته?اش در اين رمان شهري مي?سازد كه مدام از دستش مي?دهد و دوباره آن را مي?سازد. در داستان?هاي رئال نويسنده شما را در شهري قرار مي?دهد كه از قبل، اطلاعات واثقي از آن شهر در اختيار داشتيد، از دماي هوا گرفته تا نام خيابان?ها. كافي است قدم به آن شهر مي?گذاشتيد؛ مي?توانستيد چشم بسته به تمام سوراخ?سنبه?هاش سر بزنيد. مانند شهرهايي كه در داستان?هاي احمد محمود هويت دارند و مردم مي?توانند آن را روي جغرافيا پيدا كنند. استفاده از مكان?هاي آشنا انگار استفاده مستمر از يك لوكيشن سينمايي است. از يك لوكيشن آشنا هرچه بيشتر استفاده مي?كنيد به مرور زمان محو مي?شود و ديگر حرفي براي گفتن ندارد. من علاقه?مندم تاهمه?چيز، براي بار اول، بكر و دست نخورده كشف شود. مي?خواهم جغرافيايي را خلق كنم كه مال خودم باشد؛ جغرافيايي كه نمي?دانيم كجاي دنياي واقعي قرار دارد؛ اما همواره به دليل داشت?هاي جادويي اش ما را عذاب داده است. اين مراسم سنتي «ذكر دشنه?ها» برآمده از سنتي است كه داستان يا تراژدي را از درون پيش مي?برد و انگار ما زير سايه دشنه?ها، مانند سايه شمشير دموكلِس، در ترس و اضطراب ابدي ازلي هستيم. اين شهر هم به وسيله عناصر داستاني ساخته شده و هم به?وسيله نويسنده؛ اما فراموش نكنيم كه سازنده اصلي اين شهر دور از دسترس خواننده?هايي هستند كه باهاش همذات پنداري مي?كنند و بالاخره در درون خودشان كشف?اش مي?كنند.
آیا «حلزون?هاي پسر» در قياس با رمان قبلي جنبه?هاي مدرنيستي بيشتري دارد؟ مثلا فرم اهميت بيشتري يافته و راويان متعدد، روايت?هاي خطي و پيچيده?اي مي?سازند. قبلا هم در مجموعه داستان «همين حالا داشتم چيزي مي?گفتم» چنين تغيير فرمي ايجاد كرده?ايد.
من فكر مي?كنم همين?طور است. منتقداني كه نقد نوشته?اند بر اين رمان، اشاراتي داشته?اند به سويه?هاي مدرنيته آن. اما راستش، هنگام آفرينش رمان، هيچ شكل از پيش ساخته شده?اي مد نظر نداشتم. اصولا وقتي يك پيرنگ، يا طرح اوليه در من پيدا مي?شود ابتدا خيلي مضطرب مي?شوم؛ به اين دليل كه اگر دست و پايم را گم كنم يا آن پي رنگ مرا مي?كشد يا من آن را. ماجرايي كه در اين رمان پيدا قدرت مي?گيرد و اتفاق?هايي كه پيرامون آن رشدمي?كند، در اصل زير سرِ همان سنت «ذكر دشنه»هاست، كه از چهار سالگي، پس از شنيدن روايت مادر بزرگم توي اتاق كوچك كارش (او خياطي مي?كرد و هميشه زن?هاي هم سن و سالش گردش جمع مي?شدند و همه سرشار از داستان?هايي واقعي يا دروغين و عجيب و غريب)، در من شروع شد. عاشق شدن دونفر به يك دختر، جزو پچپچه?هاي زنانه?اي بود كه از همان مجلس سنتي بيرون مي?زد. وقتي آدم?هايي را به من نشان مي?دادند كه سرتاسر بدنشان خالكوبي شده بود و هركدام عشق شور?انگيزي در پرونده هاشان داشتند، من نخستين?بار به ابهت آنها فكر كردم و اينكه انگار هركدام اسطوره?اي بودند براي خودشان. همه آنها نام عشق اولشان را روي بازوهاشان خالكوبي مي?كردند و اين مربوط مي?شد به آدم?هايي كه هرگز به عشق خود نرسيده بودند. در تمام آن سال?هاي سپري شده هميشه سعي مي?كردم وتلاش داشتم تا آن آدم?هاي نگونبخت را وارد داستان كنم، كه نمي?شد. ولي هميشه نقشي از آنها در ذهنم داشتم؛ حتی قرار بود پيش از «مرده?اي كه حالش خوب است»، حلزون?هاي پسر نوشته شود كه باز هم نشد. يعني بارها تا جاهايي پيش مي?رفتم ولي به گونه?اي مرا پس مي?زد. البته فكر مي?كنم خيلي خوب شد كه در آن زمان نوشته نشد؛ چون تجربه كافي براي نوشتن يك رمان دويست صفحه?اي نداشتم و حالا كه شما مي?گوييد به تغيير فرمي رسيده?ام، مي?پذيرم. اما باور كنيد هر اتفاقي كه در اين رمان از نظر فرميك افتاده است، خيلي طبيعي بوده؛ يعني آن فضا چنين حالت?هايي را در رمان به وجود آورده. قرار نبود اين همه راوي داشته باشم؛ اما اتفاق افتاد و اين ضرورت داشت تا شخصيت?هاي ديگر درشت?نمايي شوند.
در رمان قبلي «مرده?اي كه حالش خوب است» منطق رئاليستي كنار گذاشته مي?شد. در همين كتاب (حلزون?هاي پسر) نيز اين اتفاق افتاده، مثلا يكي از راوي?ها از پيش مرده است و مرده او در رمان حضوري ناملموس دارد، اين فانتزي هم آيا ريشه?هاي بومي دارد در شما؟
شخصيت?هاي اين?چنيني از دل ژانري بيرون مي?زنند كه قصد دارند به فضا كمك كنند تا فضا بهتر ديده شود، و از سويي ديگر، شيوه اي است براي فهم بيشتر ماجرا كه البته ته اين قضيه به زيبايي?شناسي روايت مدرن كمك مي?كند. پيش از اين «خوان رولفو»، نويسنده مكزيكي، در رمان «پدرو پارامو» و «دشت مشوش» شخصيت?هاي بومي را از منظر رئاليسم جادويي، وارد روايت?هايي كرده بسيار وهم?انگيز و تاثيرگذار. به زعم نويسنده جادو و عملگرايي با يكديگر مي?آميزند و امكان بيان داستاني را فراهم مي?سازد. معلوم است كه رولفو با چنين شيوه?اي به اساطير و روايت?هاي بومي آمريكاي لاتين امكان بروزمي?دهد و مي?گذارد در بستري مدرن معنادار شوند. آن راوي مرده در رمان «حلزون?هاي پسر» روحي ناظر بر ماجراست و انگار ما داريم از منظر و ديدگاه او اين رمان را مي?خوانيم و شايد اصلا اين رمان را او نوشته. اين جور كاراكترها نبايد زياد ملموس باشند، بل به شكل سايه?اي ظاهر شوند و روايت را معتبر كنند. اينكه مي?تواند ريشه?هاي بومي داشته باشد، چرا كه نه، چون اينگونه كاراكترها دو جهان جادويي و واقعي را به هم پيوند مي?زنند كه اين خودش رسيدن به نوعي زيبايي?شناسي روايي است.
همه اينها باعث ساخت جهاني مي?شود، كه بازتابي ويژه در كتاب شما دارد. در ابتداي رمان «حلزون?هاي پسر»، مهيار بر اثر خوابي كه مي?بيند و بوي گوگردي كه در خواب حس مي?كند، تصميم مي?گيرد به شهر زادگاهش بازگردد و همه ماجراي كتاب آغاز مي?شود. اين واكنش مهيار نسبت به خوابش چندان توجيه پذير به نظر نمي?رسد اما آيا درست است كه منطق كتاب شما تحت تاثير فانتزي شهر محل روايت است و نه منطق بيروني؟
من كاري به منطق بيروني ندارم چرا كه فاقد «راز» است. دعوت شدن مهيار به شهر زادگاهش با يك نامه رازآلود شروع مي?شود، و همين نامه ما را به ژرفاي ماجرا مي?برد كه اگر غير از اين باشد ما اسير روايت?هاي رئال مي?شويم. گاهي حفظ خُرده رازها در رمان، اثر را به تاريخ مصرف نمي?رساند، مانند منطق آثار رئاليستي كه از پيش در آن همه?چيز مشخص شده است؛ اگر رازي هم باشد زود گره?گشايي مي?شودتا خيال خواننده اش راحت شود؛ مانند سريال?هاي تلويزيوني كه متكي به داستان و گره و گره?گشايي است. در جهان پيش روي شما، همه?چيز دارد براي نخستين?بار رخ مي?دهد و هر اتفاقي مي?افتاد? زاده اتفاق پيشين است؛ در اين حالت است كه فضا دراماتيك مي?شود و كاراكترها به زباني مي?رسند كه ?زاده همين اتفاق?هاي نابهنگام است. شما همين ماجراي عاشقانه سه نفري را ببريد در شيراز پياده كنيد، معلوم است كه آن شهر جادويي از نوع جغرافياي خودش به روايت تزريق مي?كند. جنوب به دليل همان رگه?هاي فانتزي?اي كه اشاره كرديد، شاخص?هاي مربوط به خودش را دارد كه در نهايت هر روايتي را به درون مي?كشد و پيچيده مي?كند.
در رمان «حلزون?هاي پسر» بيداري هم شكل ديگري از خواب و ادامه آن است. مثلا همان رازآلودگي را دارد. حال و هواي شهري كه مهيار به آن بازمي?گردد و حتی نام آدم?ها؛ تريتا، بمبوتي، رازيانه، همه غريب و رمزآلود است، و ناگهان نام كتاب ! «حلزون?هاي پسر» را چقدر روايتي مي?بينيد داراي پيچيدگي؟
در اين رمان، واقعا بيداري شكل ديگري از خواب است. اين را قبول دارم. جا دارد به شما بگويم وقتي مي?خواستم اين رمان را شروع كنم همه?اش فكرمي?كردم اين داستان مي?خواهد از منطق ارسطويي پيروي كند و دليلش را نمي?دانستم. چند بار شروع داستان را عوض كردم و به خودم مي?گفتم اين شروع از آن تو نيست. وقتي آن نامه كذايي به دست من هم رسيد، ناگهان شكل روايت عوض شد. معلوم است كه بايد اين?چنين باشد و اين برمي?گردد به قدرت اشياء در پيشبرد داستان. اما از آنجايي كه اشيا در هر ژانري زبان خاص خودش را دارد، در رمان «حلزون?هاي پسر» من به شكل تازه?اي از اشيا رسيدم و فهميدم كه زبان بعضي از اشيا توانمندي اين را دارند تا به روايت من جهت خاصي بدهند. همين?طور هم شد. حتی نام?ها رازآلود شدند. به اسم «رازيانه» دقت كنيد. در جنوب دارويي گياهي است كه اگر زن?ها از آن استفاده كنند بارور مي?شوند، اما مردها را عقيم مي?كند. هيچ اسمي بدون منطق وارد رمان نشده. وقتي كه به اين مساله توجه مي?كنيد مي?بينيد بعضي از اسامي براي نخستين?بار شنيده مي?شود كه بار معاني دارند. هر آدمي با پيچيدگي خودش وارد رمان مي?شود و معلوم است كه با اين اتفاق شكل روايت، خطي پيش نمي?رود و به گونه?اي طبيعي به پيچيدگي ذاتي مي?رسد نه تصنعي. وقتي سرانجام، در پايان رمان، مهيار و بمبوتي به نقطه?اي مي?رسند، و از رازي كه داستان پيرامون آن مي?چرخد، باخبر مي?شوند؛ شكل ديگري از روايت آغاز مي?شود كه اين شكل روايت پس از تمام شدن رمان يك جور ديگر آغاز مي?شود. مهيار و بمبوتي شخصيت?هايي هستند كه مدام خودزني مي?كنند، اما هركدام به شيوه خودشان.
آخرین اخبار
- کمبود امکانات درماني استان بوشهر، مردم را آواره غربت کرده
- در آستانه دولت جديد، هزار آرزوي بر زمين مانده داريم
- طارمي ميخواهد دِين خود را به فوتبال بوشهر ادا کند
- دموکراسي در تصدي مسئوليت
- جوانان نگرانند که صدايشان شنيده نشود و مطالباتشان ناديده گرفته شود
- کافه موسي و علم کوتي در بوشهر
- سعيد راد هم رفت
- يافتن آن شصت درصدي که نيامدند
- چالشهاي پيش روي رئيسجمهور پزشکیان
- ضرورتهاي توسعه استان بوشهر در دولت دکتر پزشکيان
- دلنوشته اي براي حسن لاوري؛ فعال سیاسی و روزنامه نگار بوشهری
- پژوهشگر و لغتشناس برجسته جنوبي درگذشت
- ویژه انتخاب دکتر پزشکیان به عنوان رئیس جمهور ایران
- انتخاب پزشکيان؛ فرصتي براي آشتي ملي
- جايگاه معلم در جامعه خدشهدار شده است
پربیننده ترین