دَمّام و جامعه شناسي

نسیم جنوب، عبدالخالق ماجدي

هفته قبل براي مراسم خاکسپاري يکي از بستگان به روستاي حصار بندر ديلم در استان بوشهر رفتم . طوايف لر ليراوي از قديم در اين منطقه سکونت دارند . چيزي که به صورت ويژه نظرم را جلب کرد حضور مرداني سياهپوست در مراسم بود در منطقه اي که قاعدتا مي بايست شاهد حضور مردان و زنان بلندقد با موهاي بور و پوست سفيد مي ? بوديم .

از يکنفر اهالي روستا پرسيدم که سياهپوستان روستا داراي چه ريشه اي هستند . پاسخ داد که اين سياهپوستان دراصل بندر ريگي هستند و بعدها در منطقه ليراوي ساکن شده اند .

بندر تاريخي ريگ در استان بوشهر با آن پيشينه تجاري - بازرگاني درخشان به صورت مستقيم از طريق داد و ستد چوب با منطقه زنگبار تانزانيا و بصورت غيرمستقيم احتمالا در تهاجمات استعمارگران پرتغالي ها به جزيره خارگ با سياهپوستان آفريقايي مواجه شده است .

مراسم خاکسپاري با دمام زدن شروع شد که سازي کوبه اي کاملا آفريقايي و پايه ثابت مراسمات آييني سياهپوستان بويژه در موقع شادي و سوگواري بوده است . دمام در ابتدا به عنوان يک رسانه و با هدف اطلاع رساني و اعلان شروع يک مراسم يا يک اتفاق و رويداد به اهالي استفاده مي شد .

بستگان از طريق فضاي مجازي اطلاعيه مراسم را به دستم رسانده بودند . بخشهاي مختلف مراسم هم با دوربين موبايل ? هاي اسمارت ضبط و به صورت آنلاين در فضاي مجازي به عنوان يک ميراث فرهنگي پخش مي شد .

از درآوردن صدا از پوست حيوانات شکار شده در آفريقا تا حضور دمام در مراسمات سوگواري جنوب ايران يک دنيا موضوعات جامعه ? شناسي وجود دارد .

تکرار کنشي بنام دمام زدن ابتدا در " حافظه فردي " و به تدريج در " حافظه جمعي "/" حافظه قومي " سياهپوستان ثبت شده و در بين نسل هاي سياهپوستان به صورت يک " ميم " اجتماعي - فرهنگي انتقال پيدا کرده است .

نتايج پژوهش ? هاي علوم اجتماعي در مورد " حافظه " اينست که بدون شک حافظه بصورت اجتماعي ساخته مي شود يعني اينکه ساختي اجتماعي دارد و اين گزاره در تحقيقات علوم پزشکي / عصب شناسي و روان شناسي هم اثبات شده است که حافظه / ذهن انسان به تدريج در جريان تماس با ديگران ساخته مي ? شود و اساسا حافظه / ذهن، زيستي اجتماعي دارد .

نکته بسيار مهم اينست که ابزاري بنام دمام و کنشي بنام دمام زدن بعنوان يک کنش جمعي / اجتماعي بخاطر کارکردهاي اجتماعي اش بوده است که در " حافظه جمعي " و به تدريج به صورت يک " حافظه فرهنگي " /" ميراث فرهنگي " درآمده است و با سياهپوستان به سراسر دنيا به ويژه هند و ايران و کشورهاي عربي حاشيه خليج فارس سفر کرده و ماندگار شده است .

جالب اينست که در هر کشوري هم که وارد شده متناسب با نقش اوليه خودش در آفريقا بتدريج تثبيت، بومي و اجتماعي شده است . در کشور هند و کشورهاي عربي در مراسمات شادي و شور و نشاط و در جنوب ايران متناسب با مذهب شيعيان بخشي از مراسمات مذهبي و سوگواري ايام محرم و صفر و در مناطق سني نشين در مراسمات زار ( جن زدايي از بدن بيماران ) و همچنين جشنها و اعياد استفاده مي شود .

به مناسبت روز سوم خرداد و آزادسازي خرمشهر جناب مجيد انتظامي اثري زيبا خلق کرده و در آن مي بينيم يکي از اعضاي ارکستر بصورت تک نوازي دقايقي چه زيبا دمام مي نوازد . حدس مي ? زنم شايد جناب انتظامي در جريان نباشد که در دهه شصت در شهر بوشهر دمام زني قبل از شروع مراسم عزاداري در ايام محرم و صفر ممنوع بود .

در سال ? هاي اخير مراسم دمام زني در بندر بوشهر به عنوان يک جاذبه گردشگري و توريستي درآمده است و براي همين چند دقيقه مراسم دمام زني، بوشهري هاي زيادي از داخل و حتي خارج از کشور به بوشهر سفر مي کنند و شايد براي گردشگران باورپذير نباشد که اين مراسم در سالهايي از دهه شصت ممنوع بوده است .

چندصد سال قبل، کنش اجتماعي سياهپوستان آفريقايي بصورت يک " حافظه قومي " با کشتي ها به استان بوشهر سفر کرده و با پذيرش تدريجي آن توسط بوشهريها ( جامعه پذيري ) به صورت " حافظه جمعي بوشهري ها " درآمده است . براي ما کارکردي مذهبي پيدا کرده و بخشي از " هويت اجتماعي " بوشهري ها شده است ولي براي سياهپوستان بوشهري موضوع خيلي متفاوت است :

سياهپوستان حتي با وجود تمام شعارهاي ضدنژادي نمايشي امروزي، متاسفانه هميشه در معرض تعرض و تهاجم بوده اند و در طول تاريخ با دمام مي ? خواسته ? اند که هويت اجتماعي ? شان از طرف جوامع بومي مورد توجه و قبول قرار بگيرد و با هر دمام زدني تمام خاطرات و حافظه هاي تلخ تاريخي شان را فرياد مي زنند . وقتي يک سياهپوست دمام مي زند حالش دگرگون مي شود و دنيا جلوي چشمانش مثل پوستش، سياه مي ? شود .

(هفته نامه نسیم جنوب – سال بیست و ششم، شماره 1046)