از سال 80 تا 93 (13 سال) محل کار اصلی?ام هنرستان حاج? جاسم بوشهری بود و جغرافیا و هواشناسی درس می?دادم. (چند سالی نیز هم زمان در هنرستان آزادگان و کار دانش دخترانه محدثه بودم. پیش از آن ها نیز در آموزشگاه «طرح کاد» شهر اهرم، هنرستان دخترانه خدمات رازی و طالقانی بوشهر.) 

هنرستان حاج?جاسم بوشهری محیطی بزرگ و باز داشت و کلاس?ها هر چند فرسوده و کهنه بود، اما استاندارد و خوش?فرم با چشم?اندازی وسیع. مدیر (آقای سیداحمد سیدزاده) هم هر ساله کلاس?ها را نقاشی و تمیز می?کرد تا برای سال بعد آماده باشد. هنرستان کارگاه مجهزی داشت که تا چند سال به بیرون هم خدمات ارائه می?داد، اما بعدها به دلایلی این روند تعطیل شد. جوّی صمیمی نیز بر مدرسه حاکم بود؛ هم بین معلمان و مدیر و معاونین و دست?اندرکاران، هم بین معلمان و دانش?آموزان.

برای ساخت محیطی صمیمی، خودمانی و آزاد در هنرستان، هرکسی به نوعی تلاش می?کرد. مثلاً خودم دو کار را در کلاس جدی می?گرفتم: یکی ممنوع بودن «برپا» گفتن و دیگری هم حذف «آقا اجازه» برای ورود و خروج به کلاس. این دو کار را اغلب انجام داده?ام، به?ویژه 13 سال در هنرستان حاج?جاسم که پیوسته بود. این شیوه برای ساختن محیطی آزاد و آموزش غیر مستقیم به دانش?آموزان برای راهبری و رهبری خود بود تا بر اساس جبر و زور بار نیایند. این کار نتایج بسیار جالبی هم داشت. ورود و خروج در کلاس من آزاد بود، اما کسی غایب نمی?شد و دانش?آموزان تمایلی برای خروج از کلاس نداشتند و مسئولانه رفتار می?کردند. شیوه?های ابداعی آزمون که هدف اصلی آن «آموزش»، نه «مچ?گیری» و دنگ و فنگ?هایی مانند نمره و تهدید دانش?آموزان بود، رابطه صمیمانه بین من و بچه?ها را تقویت می?کرد.

به هر روی، محیط هنرستان با آموزشگاه?های دیگر متفاوت و سیستم آموزشی در آن از نظری تا عملی به نوعی یک گارگاه دوستانه است. (دست کم برای خودم این?طور به چشم می?آمد.) به همین دلیل با دانش?آموزان خودمانی و صمیمی بودم و از زندگی و فعالیت?های آن?ها در خارج از مدرسه هم باخبر. برخی از دانش?آموزان وضع خاصی داشتند و روی درس و مشق آن?ها نیر اثر می?گذاشت، تا جایی که مانع از ادامه تحصیل برخی می?شد. پس لازم بود که خارج از چارچوب وظایف رسمی و زمان مدرسه، پیگیر اوضاع چنین دانش?آموزانی باشم. گاهی حرف?های عجیب و درددل?هایی از بچه?ها می?شنیدم که مطمئن بودم به کسی دیگر نگفته?اند. در واقع سنگ صبور بودم؛ آن هم سنگ صبوری که مجبور می?شد برای حل مشکل دخالت کند و گاهی نیز این دخالت?ها حاشیه?هایی پیدا می?کرد که باید مقاومت می?کردم. (متأسفانه در این باره نمی?شود چیزی نوشت.)

دو خاطره:

رسم بود که 10 دقیقه آخر کلاس را به موضوعات آزاد می?پرداختم تا دانش?آموزان در بحث?های گروهی غیررسمی و آزاد و پر از شوخی و خنده شرکت کنند و خستگی?شان در برود. یک روز یکی از دانش?آموزان در لابلای سر و صدای بچه?ها از کوره در رفت و گفت: «آغا از بس حرف می?زنی، سرمون ترکوندی». به خاطر دو ویژگی «روزنامه?نگاری» و «معلمی»، برای چنین برخوردهایی آمادگی داشتم و گفتم: نظرسنجی می?کنیم ببینیم بچه?ها چه می?گویند؟ بعد از نظرسنجی، معلوم شد خودش تنهاست و ظاهراً در همه کلاس?ها روحیه?ای اعتراضی دارد. وقتی دید تنهاست، عصبانی شد و خواست از کلاس بیرون برود. از او خواهش کردم در کلاس بماند و به بچه?ها گفتم: درست است که او یک نفر است، اما نمی?توان حقوق او را نادیده گرفت. او حق دارد و آزاد است به خاطراین?که از سر و صدا خوشش نمی?آید، برود در حیاط مدرسه و راحت باشد. 

لحظاتی بعد دانش?آموز معترض با حالت قهر از کلاس بیرون رفت. هفته بعد اما به کلاس نیامد! با خانه?شان تماس گرفتم، کسی جواب نداد. هفته بعدتر مادرش آمد مدرسه و گفت: به مدرسه می?آید، اما خجالت می?کشد که به کلاس شما وارد شود. گفتم چرا؟ گفت: پسرم می?گوید به معلم جغرافیا توهین کرده?ام و نمی?توانم به کلاس او بروم. تعجب کردم و گفتم: اصلاً توهین نکرده و من هم هرگز نگفته?ام که به کلاس نیاید. گفت: نه، خودش خجالت می?کشد بیاید. چند دقیقه بعد رفتم و او را در حیاط پیدا کردم و به کلاس آوردم. بعدها خودش گفت نوع برخورد درست باعث شده تا فکر کند جمله?اش سنگین بوده و می?توانسته آن را بهتر بیان کند. گفتم: نه، مشکلی نداشت و راحت باش.

می?خواهم تا صد سال سیاه جغرافی یاد نگیرد

یک سال (میانه دهه 80) نتیجه امتحانات خردادماه را اعلام کردم و مانند همیشه طبیعی بود که چند دانش?آموز (هرساله 3 یا 4 نفر) باید خودشان را برای امتحانات شهریورماه آماده کنند. چند روز بعد از اعلام نمره?ها، معاون هنرستان (آقای نامدار عشایری) تماس گرفت و گفت «مادر یکی از دانش?آموزان با شما کار دارد.» چند دقیقه بعد رفتم مدرسه و زن میان?سالی را دیدم که در دفتر مدرسه منتظر است. بعد از سلام و علیک گفت که فرزندش مال یکی از روستاهای اطراف شهر بوشهر در درس جغرافیا تجدید شده است. گفتم اغلب در کلاس نبود و امتحانات ترم اول هم غایب بوده است، از خودش پیگیری کرده?ام و گفته که مشکلی ندارد، اما حوصله مدرسه را ندارد. هر چه هم واکاوی کرده?ام، چیزی به من نگفته است. مادرش گفت: رویش نشده به شما بگوید، او نان?آور خانواده است و به عنوان آرماتوربند در چند جا کار می?کند تا هزینه?های زندگی را تأمین کند و... . 

وقتی این جمله را شنیدم، درنگی کردم و روی صندلی نشستم. به مادرش گفتم: بگو فردا اگر کار مهمی ندارد، خودش بیاید مدرسه. گفت: فردا سر کار است. گفتم مشکلی نیست. شما برو خانه، خودم کاری انجام می?دهم. مشکل این جا بود که اگر خرداد دیپلم نمی?گرفت و کار به شهریورماه می?کشید، فرصت استخدام در یک شرکت را از دست می?داد. (به خاطر این?که نان?آور خانواده بود، از سربازی معاف می?شد.) وقتی مادرش بیرون رفت، به معاون گفتم رشته تحصیلی این دانش?آموز چیست؟ گفت «ساختمان» است و فقط در سه درس مشکل دارد. گفتم: وقتی رشته?اش ساختمان است و در آرماتوربندی استاد است، می?خواهم تا صد سال سیاه جغرافی را یاد نگیرد... برگه?اش را بده. برگه را گرفتم، نمره اولی را خط کشیدم و نمره قبولی زیر برگه?اش گذاشتم و گفتم همه چیز با مسئولیت خودم است. مشکل دو درس دیگرش هم حل شد.

از آغاز تا پایان خدمت، هر سه مقطع آموزشی (ابتدایی، راهنمایی و متوسطه) را تجربه کردم، اما هیچ جا مثل هنرستان نبود. مدرسه متوسطه نظری خشک و بی?روح هم که نباشد، مثل هنرستان نیست. دانش?آموزان مدارس نظری اغلب بهره?ای از دیوانگی و شلوغ بازی ندارند و همین موضوع کسل?کننده است. اما محیط کارگاهی هنرستان با دانش?آموزان خاصی که دارد، پر از چالش و فعالیت است و اگر معلمی بتواند از این جنب و جوش و ظرفیت برای تربیت و ساختن خودش و همین?طور حل مشکلات هنرجویان استفاده کند، از معلمی لذت برده است. البته ابتدایی و راهنمایی هم جذاب است، اما متأسفانه دانش?آموزان این دو مقطع گوش به حرف?اند، سریع تسلیم می?شوند و مثل هنرستان نیست که یکی بلند شود و با معلم یکی به دو بکند تا هم ثابت کند که حرفی برای گفتن دارد، هم معلم را تربیت کند که یاد بگیرد مدرسه جای تعامل و بده و بستان است، نه محیطی برای تحمیل خود بر دانش?آموزان.