احسان هوشمند . پژوهشگر مسایل اقوام

ظهور گروه‌های تکفیری - سلفی در خاورمیانه، پدیده نوپایی است که پس از اشغال افغانستان توسط اتحاد جماهیر شوروی در حدود سه دهه پیش خود را نمایاند. پس از افغانستان در آسیا، نوبت بوسنی‌وهرزگوین در قاره اروپا بود که پذیرای جنگجویان سلفی باشد که به انگیزه دفاع از مسلمانان بوسنی وارد بالکان شدند و به این ‌ترتیب سلفی‌ها به‌تدریج توانستند در گستره‌ای قابل‌توجه در آسیا و آفریقا و سایر نقاط دنیا فعالیت‌های خود را تشدید کنند. اندونزی در شرق دور، پاکستان، یمن، لیبی، آفریقای‌مرکزی، سومالی و نیجریه و سپس مصر و سوریه و عراق و بخش‌هایی از لبنان و سایر نقاط، محلی برای فعالیت‌های این جریان شدند. تمامی جریان‌ها و شعبه‌های مختلف این گرایش، تحت‌تاثیر القاعده به رهبری اسامه‌بن‌لادن در اقصی‌نقاط دنیا در حال فعالیت بودند و به‌صورت شبکه‌ای و بدون ارتباط ارگانیک بخش‌های مختلف و شعب گوناگون، هر شعبه‌ای در نقطه‌ای از دنیای اسلام در حال پیشبرد برنامه‌های خود بود.

همچنین در هر نقطه‌ای که این جریان فعالیت داشته، با پذیرش رنگ‌وبوی بومی و محلی در تلاش بوده تا از ظرفیت‌های منطقه‌ای به سود اهداف خود استفاده کند. نوع تلاش طلبه‌های افغانی در هنگام اقتدارشان در افغانستان با رویکرد جریان ابوشباب یا بوکوحرام در سومالی و نیجریه در عین داشتن مشترکات، تفاوت‌هایی نیز داشت اما همه این جریان‌ها خود را در قالب ایدئولوژی واحد القاعده تعریف کرده و می‌کنند. اشغال عراق توسط ارتش آمریکا و نیز گسترش درگیری‌های نظامی در سوریه موجب شد تا در کنار به‌وجودآمدن فضای تازه برای فعالیت القاعده و شعب آن در این دو کشور، به‌تدریج جریان دیگری نیز ظاهر شود که اگرچه بخشی از بینش و روش‌های خود را از القاعده گرفته و حتی در ذیل گروه‌های وابسته به القاعده فعالیت می‌کرد اما کم‌کم راه خود را از القاعده و جریان‌های وابسته به القاعده همچون النصره جدا کرده و با نام «دولت اسلامی عراق و شام» بر بخش‌های قابل‌توجهی از سوریه تسلط یابد. وقوع درگیری‌های سنگین میان تکفیری‌های داعش با «النصره» یعنی شعبه سوری القاعده، نشان داد این جریان جدید با تغییر خط‌مشی خود ضمن روگردانی از القاعده و مقابله با جریان‌های رقیب، در پی تثبیت موقعیت خود و حتی تشکیل حکومت متناسب با ایدئولوژی خود است. لازم به تذکر است پیش از این، شعب وابسته به القاعده در افغانستان و سپس سومالی برای تشکیل حکومت یا به قول این جریان، «خلافت» اقدام کرده بود. اما اقدام جدید داعش برای تشکیل خلافت اسلامی، تفاوتی اساسی با دو تجربه پیشین در افغانستان و سومالی دارد. وجود گرایش مشخصی از ناسیونالیسم در داعش که خود را در گرایش شدید این گروه به تسلط بر شامات یعنی بخش‌هایی از عراق، سوریه، لبنان و دیگر کشورهای همسایه نشان می‌دهد بخشی از تفاوت داعش را با سایر شعبه‌های القاعده به نمایش درمی‌آورد. به دیگر سخنی، داعش در عین اینکه جریانی سلفی است، همزمان سلفی خاصی است که داعیه‌دار ناسیونالیسمی شامی است. 

همچنین از نظر گستره فعالیت میدانی، تحولات چندساله گذشته در عراق و سوریه، فرصت بسیار مناسبی برای تشکیل این گروه و سپس رشد فعالیت‌هایش ایجاد کرد. امروزه تکفیری‌های داعش بر بخش‌هایی قابل‌توجه از عراق یعنی بخش زیادی از مناطق سنی‌نشین عراق و نیز بخش‌های قابل‌توجهی از سوریه تسلط دارد و در لبنان نیز فعالیت‌های خود را توسعه داده است. باتوجه به ویژگی سلفی - ناسیونالیستی داعش و نگاه خاص این جریان بر بخش‌هایی از خاک شامات که هنوز در اشغال این گروه نیست باید منتظر بود که فعالیت‌های این حزب - در صورتی که برای مقابله با آن راهی یافته نشود - در کشورهایی چون ترکیه، اردن، قبرس، مصر، کویت، فلسطین اشغالی و حتی عربستان توسعه یافته و به این ‌ترتیب خاورمیانه وارد فاز تازه‌ای از چالش‌های سیاسی شود. ضمن آنکه ایدئولوژی ناسیونالیستی – سلفی داعش در ذات خود علیه شیعیان و نیز ایران، دارای مواضعی بسیار منفی است. مخاطره‌آمیزبودن رویکرد چنین جریانی که با استفاده از ترور کور و وحشت‌آفرینی در حال بسط اقتدار خویش است ضرورت دیپلماسی فعال‌تری را میان کشورهای منطقه نمایان می‌کند. بی‌توجهی به همگرایی کشورهای منطقه در برابر چنین جریانی می‌تواند در آینده‌ای نه‌چندان‌دور کل خاورمیانه را تحت‌تاثیر خویش قرار دهد. امنیت و آسایش آتی ملت‌ها و کشورهای مختلف در خاورمیانه وابسته به درک مخاطرات امروزی منطقه و تلاش برای یافتن راه‌حل‌های متناسب با آن مخاطرات است. آیا چنین ضرورتی مورد توجه دستگاه دیپلماسی کشور و نیز سایر کشورهای منطقه قرار خواهد گرفت؟ آیا ابعاد مخاطره‌آمیز گسترش فعالیت‌های چنین جریانی، مورد توجه کافی کشورهای منطقه و به‌ویژه قدرت‌های اثر‌گذار منطقه‌ای، همچون ترکیه و عربستان نیز قرار گرفته است؟