رحیم جمالی  کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری 

رشد فزاینده ابعاد شهرنشینی و شکل¬گیری مقیاس¬های جدیدی از شهرها در طی چند دهه اخیر موجب شده است که شهر و شهرنشینی با چالش¬های نوینی مواجه گردد. به دلیل گستردگی ابعاد و تغییر در ماهیت مسائل شهری و پیچیدگی آنها، نگاهی کل نگر و توجه به ابعاد و جنبه¬های مختلف مسائل شهری به منظور نیل به توسعه امری اجتناب¬ناپذیر می¬نماید. در این میان توجه و تاکید بر برنامه¬ریزی و مدیریت شهرها، بیش از هر زمان دیگری به سطوح پایین¬تر و ابعاد ملموس زندگی شهری معطوف شده است .

شهروندی را قالب پیشرفته شهرنشینی میدانند. به باور کارشناسان شهرنشینان هنگامی که به حقوق یکدیگر احترام گذاشته وبه مسولیت های خویش در قبال شهر واجتماع عمل میکنند به شهروند ارتقا می یابند.

در دانشنامه سیاسی نیزشهروند فردی است که در رابطه با دولت برخوردار از حقوق سیاسی ومدنی است واز سوی دیگر در برابر دولت تکلیف هایی را بعهده دارد.

مدیریت شهری به تمامی نهادها سازمانها وافرادی گفته میشود که در فرایند مدیریت شهری اثر گذار هستند. در کشور ما این مهم را شوراهای اسلامی شهر وشهرداری ها انجام میدهند.

اگر حقوق شهری را مبنایی برای تعریف روابط مردم با شهرداری  و حقوق و تکالیف در برابر یکدیگر بدانیم این حقوق را میتوان تضمین کننده رفاه شهروندان ، اسایش وسلامت و عدالت شهری دانست.

مفهوم شهروند در متون جامعه شناسی ، حقوقی وسیاسی امروز اهمیت بسیاری یافته است . این مفهوم گذشته از بار اجتمایی وسیاسی خود دارای بار حقوقی نیز هست .در مقابل هویت غیر اکتسابی انسانی که هر موجود بشری از بدو تولد آن را داراست ، هویت شهروندی هویت قرار دادی واکتسابی است که  با اسکان در شهر حاصل میشود وهمه افراد را بطور یکسان در بر میگیرد. عضویت در واحدی بنام شهر حقوق ومسولیت هایی را نیز باخود به همراه می آورد ومستلزم سلوک ومنش خاص از سوی شهرداری بعنوان حاکمیت شهری وشهروندان است .

لازم است به رابطه  شهر و شهروندان نگاه نو ومجدد نماییم ، وبه همکاری آنها طرحی نو دراندازیم که انتظام فضای شهری را به دنبال آورد و تسلسل وتداومی که از کوچکترین فضای شهری تا کلان ترین آن را در همه ابعاد شهر ریشه دواند. شهری که نه در زمان بلکه در مکان زندگی میکند دارای فضاهای شهری زنده نخواهد بود و اگر جنب وجوشی در آن دیده میشود بخاطر حضور انسانهایی است  که علیرغم کارا نبودن فضاهای شهری مجبور به زیست در ان هستند. همیشه برپا بودن یک شهر به معنای زنده بودن ان نیست ، بلکه بدان علت است که شهر زنده مانده است و به هر طریقی خود را سامان می بخشد.

شهرداری بوشهر با نزدیک به یک قرن قدمت در عرصه شهری کشور منحصربفرد است .شهرهای اندکی در میان هزار واندی شهر کشور، سوابقی این چنین را در کار نامه خود دارند. این شهر در یک قرن گذشته که مدیریت شهری به سبک جدید ( ومتاثر از تحولات تجدد طلبانه کشور ) را پذیرا گشته است ، دگرگونی های کالبدی وشکلی زیادی را به خود دیده است. استقرار شهرداری و آشنایی مردم با این سازمان خدمت رسان در یکصد سال گذشته ، وارتباط شهر به سبب نشستگاه شهر بر کرانه دریایی آزاد با اقصا نقاط جهان  وکشورهای پیشرو در این خصوص ، در ارتقاء فرهنگ شهروندی ، تاثیر به سزایی داشته است . اگر چه مردمان این شهر قبل از آنکه سازمانهای شهرسازی وهدایت وکنترل شهر استقرار یابند ، سبک خاص وبی بدیل خود را از شهرسازی ومعماری به نمایش گذاشته بودند.

 تحولات ساختاری و بروز مسائل و مشکلات اقتصادی، اجتماعی و کالبدی مانند رشد سریع شهرنشینی، مهاجرت-های روستایی لجام گسیخته به شهرها و کاهش تجانس فرهنگی باعث شده است که تعاملات اجتماعی به حداقل برسد و این خود آغاز بحران عدم وفاق و همبستگی اجتماعی است.

امروزه شهرداری ها  بارتوسعه وابادانی شهرهای کشور را به دوش میکشند در این میان شهرداری هایی موفق ترند که در جلب شهروندانشان به مشارکت در عمران وتوسعه شهری بهترعمل نمایند. تعدادی از شهرداری  های کشور با برنامه ریزی دقیق  وتلاشهای فراوان زیرساخت ها وفضاهای شهری قابل توجهی را به شهروندانشان هدیه نموده اند وبا ترسیم خط مشی ها راههای توسعه وآینده نگری شهر را در مسیری از پیشرفت قرار داده اند. برخلاف آن شهروندانی هم هستند که سالها منتظر تحرک ونقشه راه شهرداری هایشان می مانند وگاها این انتظار سالها به طول می انجامد وخط وخطوط توسعه ونقشه راهی از سوی شهرداری ترسیم نمیگردد. این شهرداری ها معمولا فرصت های توسعه شهرهایشان را می سوزانند و ایام را به روز مره گی  سپری می نمایند وبه اندک دستاوردی قانعند. که نتیجه آن انباشت درخواست شهروندان وعقب ماندگی شهر از قافله توسعه شهری است .

 تردیدی نیست که شهرداری بوشهرتلاشهای خستگی ناپذیری را در راستای توسعه شهری ورفاه شهروندان انجام داده است ، اما برنامه ریزی وتدوین استراتژی در رسیدن به شهر مطلوب ، رسیدن به هدف را آسان تر وسریعتر امکان پذیر می سازد. بعنوان مثال علیرغم تمایل شهروندان به مشارکت در نماسازی وجداره سازی شهری تاکنون طرح و پلانی ازسوی شهرداری برای هدایت این امر وپرهیز از دخل وتصرف شهروندان در نمای شهری که چشم اندازی عمومی را رقم میزند فراهم نشده است . فرهنگ احاد شهروندان ما آماده پذیرش این موضوع است ، که ساختمان هایی را خلق نماید که باچشم انداز عمومی شهری هماهنگ باشد اما در شهرما وخیلی دیگر از شهرهای کشورمان این مهم به خودشان واگذار شده است تا با سلیقه خود وشرایط مالی اشان در شهرسازی  شهرشان  دخالت نمایند. این بیان وارونه ان چیزی است که در مشارکت شهری به دنبال آن هستیم. 

حال این موضوع را اگر به علایم وتابلوهای مغازه ها ، و پزشکان ، سایبان های احداث شده ، تابلوهای تبلیغات محیطی ....اضافه نماییم متوجه خواهیم شد که کاری که خود در انجام آن مانده ایم را به شهروندانی واگذار نموده ایم که زمینه های تخصصی در این خصوص ندارند و دور از انتظار نخواهد بود که فضاهای شهری ما ، نازیبا ، و مغشوش باشد. لذا بنظر می رسد شهرداری باید در این خصوص نقشه راهی تدوین نماید ودر خواست های شهروندان وتمایلات آنها را در این خصوص کنترل وهدایت نماید.

در خصوص زیر ساخت های شهری موضوع بسیار جدی تر وعمیق تر است . با گذشت سالیان طولانی از عمر عمران شهری در خصوص زیر زیر ساخت های شهری در کشورمان  در آغاز راه هستیم . این مشکل در شهر بوشهر باوجود ارتفاع کم از سطح دریا ، بالا بودن ابهای زیر زمینی ، شبکه شهری معیوب ، ترافیک فزاینده شهر،  تک ورودی بودن شهر...شکل حادتری به خود گرفته است. حذف گره های ورودی شهر جهت تسهیل ورود وخروج از شهر با توجه به الزامات پدافند غیر عامل وموقعیت خاص شهر الزامی واجتناب ناپذیر است .در این راستا برنامه ریزی در جهت حذف سه  گره مهم ترافیکی ورودی شهریعنی میادین شهید مطهری ، آزادی وغدیر بسیار ضروری است . در کلان شهر شیراز ظرف دوسال گذشته ، میادین متعددی ( میدان احسان ،ولی عصر، فلکه خاتون ، معالی آباد، ستارخان ..) علیرغم بعضا کارکرد یادمانی و خاطره انگیزشان حذف گردیدند وجای خود را به تقاطع های غیر همسطح دادند. پروژه فلکه سازی در این شهر ها به تاریخ پیوسته است .

تدارک وتجهیز شهر به سازه های مدرن وامروزی ، از مولفه های شهر های پویا وبالنده است ودر خلق حس تعلق شهروندان ودلگرمی وشادابی آنها نقش منحصر بفرد دارد.

از دیگر موضوعات مهم وقابل اشاره  در تدوین  توسعه  وعرضه خدمات شهری است. محله محوری وتوسعه وتوانمندسازی محلات ، سالهاست که در شهرسازی مدرن دنیا دنبال میشود.( واحدهای همسایگی ، واحد های خودیار ....)

 از گذشته¬های دور محله¬های شهرها در شکل¬دهی و سازماندهی امور شهری جایگاه ویژه داشته¬اند. اهالی محله در گذشته جهت مدیریت، آبادانی پاکسازی و ایجاد امنیت(نگهبان محله) مشارکت می‌کردند و در تمام مسایل مربوط به محله، نقش شهروندان حایز اهمیت بود.

با تحولات سریع دوران معاصر و ورود به مرحله گذار، تغییر زیربناهای معیشتی و روابط اجتماعی، این فعالیت‌ها را در هم ریخت و به مرور این نقش از مردم برداشته شد. ساکنان محلات از هویت خاص محله خود تهی شدند. در چنین وضعیتی شهروندان خود را منفعل و جدا از محله و شهر احساس می¬کردند و مسایل شهر در غیبت شهروندان اداره می¬شد. روند  تفکیک شهروندان از بدنه مدیریت شهری و دور شدن آنها از کانونهای تصمیم¬گیری در مورد مسایل شهر پیامد های نامطلوبی را به دنبال دارد.

 در بحث‌های جدید توسعه، به سیاست‌های «مردم باور» و کاهش وابستگی به دولت در اجرای طرح‌های عمرانی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، اتکاء به توانمندی¬ها و پتانسیل¬های بالقوه‌ی و موجود در اجتماعات محلی اشاره شده است. رشد و پرورش توانمندی¬های اجتماعات محلی منجر به ارتقاء سطح کیفیت زندگی و شاخص رضایت از زندگی می‌شود که تأثیر مثبتی بر سرمایه اجتماعی دارد. افزایش همبستگی اجتماعی به همراه پررنگ شدن نقش اجتماعات محلی، از مزایای اتخاذ رویکردهایی است که اجتماعات محلی را به عنوان پایه¬ای اساسی برای توسعه پایدار پذیرفته¬اند.

این مهم  در شهر بوشهر علیرغم فعالیت شورایاران محلات و آمادگی انها جهت پیاده نمودن افکار وایده های کلان  برخواسته از سوی مدیران شهری ، مغفول مانده است . ودر حال حاضر شورایاران با وجود انگیزه وآمادگی بسیار مسایل سطحی و معمولی محلات شان را پیگیری میکنند. مشارکت مردمی و اجتماع محور بجای مدیریت فن¬سالارانه و آمرانه شهری از جمله ضروری¬ترین تغییرات چند دهه اخیر است که می¬بایست در سیستم مدیریت شهری مرکز استان  نیز شاهد آن باشیم؛ سیستمی که پایه¬های آن در محلات مختلف شهر است نه صرفاً در دفاتر مدیران و کارشناسان شهرداری.

به این ترتیب هویت شهروندی، بعنوان نوعی هویت اکتسابی ، در تعامل میان شهروندان وشهرداری شکل میگیرد. هر دوطرف این تعامل دارای حقوق و تکالیفی هستند که بدون پایبندی به آن نمی توان انتظار جامعه ای دموکراتیک راداشت. شهروندی نظام ارزش ها ورفتار وسلوک مدنی خاصی را می طلبد که احساس تعلق وتعهد نسبت به جامعه مهم ترین خصیصه آن است. بجاست که شورای اسلامی شهر بوشهر میان شهروندان وشهرداری ، از طریق تشویق مشارکت مردم در اداره امور شهر ، احساس شهروندی را تقویت کنند وشهروندان وشهرداری را با حقوق وتکالیف  خود آشنا سازند.