با حضور آقای رئیسی، این امکان وجود دارد که بیش از ۳۵ میلیون نفر در انتخابات شرکت کنند که با این حساب تکلیف ۱۵ تا۲۰ میلیون رأی مشخص نیست و تا شب آخر مشخص نخواهد شد که آرای خاکستری به کدام طرف حرکت می‌کنند. باید کوشش کنیم که همین آرای خاکستری که روز رأی‌گیری پای صندوق می‌آیند به روحانی رای دهند...

تقویم رسمی کشور نشان می‌دهد فرصت چندانی تا انتخابات مجلس دهم شورای اسلامی و دوره پنجم خبرگان رهبری باقی نمانده است. برخلاف ادوار گذشته که از ابتدای سال انتخابات، مباحث انتخاباتی به شکلی گسترده در محافل سیاسی و رسانه‌ها بازتاب داشته، در این دوره تا فصل تابستان، همه چیز تحت‌الشعاع توافق هسته‌ای قرار داشت و پس از آن تغییر چندانی در فضا رخ نداده است. اگرچه فعالیت سیاسی اصلاح‌طلبان و اصولگرایان تا حدی در حال انجام است اما هنوز با فضای انتخاباتی، فاصله دارد. شیوه عمل اصلاح‌طلبان و آنچه باید در حدود چهار ماه باقیمانده تا انتخابات انجام شود، موضوع گفت‌وگوی «شرق» با حمیدرضا جلایی‌پور است. این جامعه‌شناس سیاسی و استاد دانشگاه تهران، از سال‌های دوران اصلاحات با فعالیت‌های سیاسی و مطبوعاتی گسترده، چهره‌ای شناخته‌شده برای جامعه ایران به شمار می‌رود و امروز هم عضو شورای مشورتی و شورای مرکزی حزب تازه‌تأسیس اصلاح‌طلبان یعنی «اتحاد ملت» است.

رابطه نفت و جامعه مدنی موضوع اصلی گفت‌وگو با حمیدرضا جلایی‌پور بود اما سخن از این‌سو به آن‌سو رفت و درنهایت به بررسی لایه‌های جدید اضافه شده به طبقه متوسط رسید. او از همان ابتدای مصاحبه تاکید کرد که نمی‌خواهد درباره نفت و جامعه مدنی پاسخ کلیشه‌ای بدهد: «اصلا من فاصله می‌گیرم از آنهایی که می‌گویند نفت عامل بدبختی است یا عامل خوشبختی است.» و با این شیوه به تحلیل وضعیتی پرداخت که در آن نفت می‌تواند اسطوره یانوس یونانی باشد یا همان شمشیر دودم؛ نیمی فرشته و نیمی شیطان. به تعبیر او در هشت‌سال حضور احمدی‌نژاد نفت ١٤٠دلار، دولتمردان را سرخوش کرده بود و آنها چندان تمایلی برای پاسخگویی به افکار عمومی، جامعه مدنی و بدنه مردمی نداشتند؛ درعوض، میزانی از درآمد نفتی- مشابه دوره اصلاحات- برای زیرساخت‌های اقتصادی کشور تعیین‌کننده است. ازاین‌رو او به میزانی از درآمد نفتی اعتقاد دارد که در آن نه وضعیت سرخوشی برخی طیف‌های سیاسی به وجود آید و نه قطع امید از درآمدهای نفتی.  استادیار جامعه‌شناسی دانشگاه تهران می‌گوید: «نفت همیشه نفرین نیست بلکه می‌تواند فرصت باشد. همچنین صرفا عامل نفت را به عنوان عامل ضددموکراسی دانستن ساده‌انگارانه است.» البته او رد نمی‌کند که «حجم بالای درآمد نفتی در دولت پیشین، باعث شد دولت، کنترلش را از دست بدهد و همچنین میراثی به نام طبقه متوسط رانتی بسیار گسترده برای امروز باقی بگذارد.» با این حال می‌گوید: «نبودن درآمد نفتی برای ایران می‌توانست مانع توسعه اقتصادی شود و این امر، ضددموکراسی است. خوشبختانه دولت امروز دولتی توسعه‌گراست و این کاهش قیمت نفت می‌تواند برایش فرصتی باشد که به تقویت جامعه مدنی و توسعه در ایران کمک کند.» با این حال جلایی‌پور از همان ابتدای گفت‌وگو با این فکر که نفت نفرین است. موافق نیست و می‌خواست سه جهت‌گیری برای دولت سامان‌یافته که در دوره احمدی‌نژاد به‌شدت ضربه خورده، مطرح کند و در پایان صحبت‌هایش سری هم به این سه جهت‌گیری می‌زند. جهت‌گیری که خودش آن را مسیرهای رو به احیای جامعه سامان‌مند می‌نامد.  می‌گویند منابع طبیعی نفرین طبیعت‌اند. آیا نفت، نفرین است؟ آیا ضعف توسعه سیاسی و افزایش انسداد اجتماعی، بخت بد حاصل از این نفرین است؟ یا اینکه نفت و منابع طبیعی به تنهایی نفرین نیستند بلکه نوع بهره‌‌برداری و استفاده از آنها می‌تواند این منابع را به لطف یا نفرین تبدیل کند. این مساله در ایران دست‌کم در طول هشت‌سال دولت پیشین ذهن بسیاری را به خود مشغول کرد. دولتی که با بالارفتن بی‌سابقه قیمت نفت روبه‌رو شد و این حجم درآمد نفتی بالا باعث ضربه‌خوردن به عناصر دموکراسی شد. این موضوع نشان داد دولتی که بی‌نیازتر باشد بیشتر شاخ‌وشانه می‌کشد. از طرفی حالا که قیمت نفت به‌طور ناگهانی درحال کاهش است آیا می‌توان گفت که این موضوع می‌تواند سایه نفرین نفت را از سر مردم ایران کم کند؟ در گفت‌وگو با جلایی‌پور دنبال پاسخ به این محورها و پرسش‌ها هستیم. 

در هشت‌سال دولت‌های نهم و دهم، طبقه متوسط ایران رشد کرده، اما نه بخش فرهنگی و تولیدی آن، بلکه بخشی که حالا حمید جلایی‌پور از اصطلاح «خاردار» برای توصیفش استفاده می‌کند؛ بخشی که ویژگی اصلی آن غیرمولدبودن است و رانتی‌رشدکردن و ضددموکراسی‌بودن. این بافت جدید در طبقه متوسط چندان علاقه‌مند رشد و توسعه فرآیند دموکراسی‌خواهی در ایران نیست و بیشتر علاقه‌مند رشد آنی و تصاعدی است. این بخش حالا برای خودش پایگاهی کسب کرده است. یکی از دل‌نگرانی‌های جلایی‌‏پور این است که این گروه با شکل و قیافه جدیدی که در ساختار اقتصادی و سیاسی یافته، بخواهد در مسیر روند دموکراسی‌خواهی شاخ‌شده و دست‌و‌پاگیر شود. وی به رشد گروه‌هایی در جامعه اشاره دارد که خیلی بدشان نمی‌آید فرد تندروی دیگری به قدرت برسد و برخی هم به‌راحتی بخور‌بخور کنند. جایی هم می‌گوید: «تصورش را بکنید ٨٠٠میلیارددلار بیاید داخل کشور و به‌جای اینکه کشور آبادتر شود، فاسد شود.» او در‌همین‌حال تاکید دارد که تندروی مرسوم در دوره خاتمی با دوره روحانی تفاوت ماهوی دارد و بخشی از آن به تغییر پایگاه اقتصادی همین تندروها مربوط می‌شود.  استادیار دانشگاه تهران همچنین از احتمال خلق دوگانه احمدی‌نژاد- روحانی می‌گوید و آن را به ضرر سرنوشت دموکراسی‌خواهی در ایران می‌داند. از سوی دیگر در موضوع هسته‌ای نیز امیدوار است پرونده هرچه‌سریع‌تر نهایی شود و تاکید دارد اگر هسته‌ای به نتیجه نرسد، بدون‌شک، شکست آن به ضرر جریان‌های دموکراسی‌خواه و جامعه مدنی خواهد بود. بخش تکمیلی این گفت‌وگو در سالنامه روزنامه «شرق» منتشر خواهد شد. 

دولت یازدهم و روحانی در سال آینده با همان چهار چالشی روبه‌رو خواهد بود که از چند ماه قبل، یعنی از آغاز دولت «تدبیر و امید»، برای آنها تدارک دیده شده است. اولین چالش، برنامه هسته‌ای، مسایل حول این موضوع و پیشبرد مذاکرات و چگونگی اجرای گام‌های «توافقنامه ژنو» است که ...